Elbasy mártebesi, Statı isi, prezıdenttik mandatty shekteý – Ádilet mınıstrimen suhbat
- Mınıstr myrza, bıyl jalpyulttyq referendým barysynda Konstıtýtsııaǵa birqatar ózgertý engizilgeni belgili. Endi jańarǵan Konstıtýtsııadan keıin qandaı zańnamalyq túzetýler bolady? Jalpy, bul protsess tolyǵymen qashan aıaqtalady? Qazaqstandyqtar ózgeristerdi tolyqqandy qashan sezinedi?
- Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy zańnamasyn jańartylǵan Konstıtýtsııaǵa sáıkes keltirý maqsatynda Ádilet mınıstrligi bes zań jobasyn ázirledi.
Birinshisi - «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir konstıtýtsııalyq zańdaryna Memleket basshysynyń 2022 jylǵy 16 naýryzdaǵy Joldaýyn iske asyrý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Konstıtýtsııalyq zań jobasy. Prezıdent, Parlament, Úkimet, Saılaý týraly, Sot júıesi týraly jáne taǵy basqa jaıttarǵa qatysty Konstıtýtsııalyq zańnamalarǵa ózgerister engizý máselelerin qamtıdy.
Ekinshisi - «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine Memleket basshysynyń 2022 jylǵy 16 naýryzdaǵy Joldaýyn iske asyrý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zań jobasy. Bul qujatta saıası partııalardyń, Qazaqstan halqy Assambleıasynyń, Joǵary sot keńesiniń, jergilikti memlekettik basqarý organdarynyń qyzmetin retteıtin, Esep komıtetin joǵary aýdıtorlyq palataǵa qaıta qalyptastyrý, norma shyǵarý máseleleri boıynsha zańnamalyq aktilerge ózgerister engizý kózdelgen.
Úshinshisi - «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq soty týraly», tórtinshisi - «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Adam quqyqtary jónindegi ýákil týraly» zań jobalary.
Besinshisi - «Qazaqstan Respýblıkasynyń Ákimshilik quqyq buzýshylyqtar týraly kodeksine ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly». Bul zań jobasy saılaý zańnamasyna ózgerister engizilýine, Konstıtýtsııalyq sottyń qurylýyna, sondaı-aq májbúrli eńbek máselesine baılanysty bolmaq. Bul rette Konstıtýtsııalyq sot jáne Adam quqyqtary jónindegi ýákil týraly Konstıtýtsııalyq zańdar atalǵan organdardyń quqyqtyq mártebesin, quzyretin jáne qyzmetin uıymdastyrý máselelerin ashatyn bolady.
Ádilet mınıstrligi atalǵan zań jobalardy Parlamenttiń qaraýyna osy jyldyń 24 tamyzynda engizdi. Zań jobalaryn jyldyń sońyna deıin qabyldaý josparlanǵan. Konstıtýtsııanyń jańa normalaryn jáne Konstıtýtsııany iske asyrý úshin ázirlengen zańdardy qoldanysqa engizýge keletin bolsaq, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańnyń 2-babynda Konstıtýtsııanyń jekelegen normalaryn qoldanysqa engizý merzimderi aıqyndalǵan ótpeli erejeler kózdelgen. Mysaly, Konstıtýtsııalyq zańdar men zańdardy qabyldaý tártibin, sondaı-aq Konstıtýtsııalyq sottyń qyzmetin aıqyndaıtyn erejeler 2023 jylǵy 1 qańtardan bastap qoldanysqa engiziletin bolady.
Laýazymdy adamdarǵa ókilettik berýdiń jańa tártibin belgileıtin Konstıtýtsııa normalary eger Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasynda ózgeshe kózdelmese onda, osy laýazymdy adamdardyń ókilettik merziminiń aıaqtalýyna nemese ókilettikteriniń toqtatylýyna qaraı qoldanysqa engiziledi.
Sonymen qatar, Ádilet mınıstrligi ázirlegen zań jobalarynyń belgili bir erejelerdi qoldanysqa engizý boıynsha ótpeli erejeleri de bar ekenin atap ótkim keledi.
- Qoldanystaǵy zańnamada Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdentiniń «Elbasy» mártebesine qatysty ózgerister boldy ma? ıAǵnı, aqparat quraldarynda Nursultan Nazarbaevty «Elbasy» dep ataýǵa nemese jazýǵa bola ma?
- «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa sáıkes, Qazaqstan Tuńǵysh Prezıdentiniń mártebesi men ókilettigi Konstıtýtsııamen jáne Konstıtýtsııalyq zańmen aıqyndalady dep bekitetin Konstıtýtsııanyń 46-babynyń 4-tarmaǵy alyp tastaldy. Qazirgi ýaqytta qoldanystaǵy zańnamany Konstıtýtsııa normalaryna sáıkes keltirý boıynsha jumys júrgizilýde. Eger «Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy týraly» Konstıtýtsııalyq zań joıylýǵa qoıylsa, Tuńǵysh Prezıdenttiń odan ári qyzmeti, sondaı-aq mártebesi «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti týraly» Konstıtýtsııalyq Zańda, atap aıtqanda, «Qazaqstan Respýblıkasynyń burynǵy Prezıdentteri» VI taraýymen reglamentteletin bolady.
Al endi Nursultan Nazarbaevty «Elbasy» retinde BAQ-ta kórsetýge qatysty aıtar bolsam, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti - Elbasy týraly» Konstıtýtsııalyq zań búgingi kúni qoldanysta. Osyǵan baılanysty bul mártebeni aqparat quraldarynda qoldanylýy múmkin dep oılaımyn.
- Halyqaralyq deńgeıde daý bolǵan Statı isine de toqtalsańyz. Túıindi másele tolyǵymen sheshildi me? Osy iske baılanysty Qazaqstannyń Ulttyq qory aktıvterine salynǵan buǵat tolyǵymen alyndy ma? Sonymen qatar, qor aktıvteriniń zańsyz buǵattalýyna baılanysty kelgen zalaldy aǵaıyndy Statıler ótedi me?
- Qazirgi ýaqytta Statı isi boıynsha sheteldik ıýrısdıktsııalarda ádil sheshimderge qol jetkizý baǵytynda atqarylyp jatqan jumys nátıjesin berip otyr. Máselen, búgingi kúni Statı memleketten qandaı da bir soma óndirip ala almady. Kerisinshe, Ulttyq qordyń jáne «Samuryq-Qazyna» ál-aýqat qorynyń aktıvterine mıllıardtaǵan somaǵa zańsyz salynǵan tyıym qazirgi ýaqytta alynyp tastaldy.
Ulybrıtanııa jáne Belgııanyń sot organdary Statıdiń zańsyz áreketterine tıisti baǵa berip, alaıaqtyq jolymen alynǵan tórelik sheshimdi oryndaýǵa jol bergen joq.
Mysaly, 2021 jyldyń qarasha aıynda Brıýsseldiń apellıatsııalyq soty Statı tórelik talqylaýǵa deıin, tórelik talqylaý barysynda jáne odan keıin alaıaqtyq jasady degen qorytyndyǵa kelip, tórelik sheshimdi taný Belgııanyń jarııa tártibine qaıshy keletin bolady dep sheshim shyǵardy.
Onyń aldynda, 2017 jyly Anglııanyń Joǵary soty Statıdiń alaıaqtyǵy týraly jetkilikti dálelder bar ekenin anyqtap, osy máseleni máni boıynsha qarastyrý úshin bólek is júrgizýdi uıǵardy. Alaıda Statı alaıaqtyǵy áshkerelenetinin bilip, ózi bastaǵan sot protsesin aıaqtap, aǵylshyn ıýrısdıktsııasynan múldem ketti.
Sonymen qatar, Qazaqstannyń talap-aryzy negizinde Lıýksembýrgtiń quqyq qorǵaý organdary Statıge qatysty qujattardy qoldan jasaǵany, alaıaqtyq jasaǵany jáne aqshany jylystatqany úshin qylmystyq tergeý júrgizýde.
Aıta ketý kerek, Statıdiń alaıaqtyq shemalary týraly dáleldemeler sheteldegi jeke sot protsesteri men halyqaralyq tergeý tapsyrmalarynyń arqasynda alynǵan bolatyn. Osy dáleldemelerdiń negizinde basqa da sheteldik ıýrısdıktsııalardyń quzyretti organdary Statıdiń áreketterine baǵa berip, jaýapkershilikke tartatynyna senimdimiz.
- Jalpy, Ádilet mınıstrliginiń baqylaýynda turǵan dál osyǵan uqsas taǵy qandaı daýly ister bar?
- Qazaqstan daýlardy sheshý tetikterin damytýǵa erekshe kóńil bóledi. Dúnıejúzilik banktiń vıtse-prezıdenti jáne Investıtsııalyq daýlardy retteý jónindegi halyqaralyq ortalyqtyń bas hatshysy Meg Kıner «Qazaqstannyń statıstıkasy basqa memleketterdiń nátıjelerine uqsas ekenin jáne Qazaqstannyń halyqaralyq tórelikke «óte teńdestirilgen» kózqarasy bar ekenin kórsetedi», dep atap ótken bolatyn.
2022 jyldyń shildesindegi derekterge sáıkes, Qazaqstanǵa qarsy bastalǵan 20 istiń 11-i Qazaqstannyń paıdasyna, 2 is beıbit jolmen sheshildi. Al 6 ic talapkerlerdiń paıdasyna sheshilgen edi
Aıta keterligi, moldovalyq kásipkerler Anatol men Gabrıel Statıge qatysty is - uzaq ýaqyt boıy aıaqtalmaǵan jalǵyz is.
Osy daýdyń kóp ıýrısdıktsııalyq sıpatyn, quqyqtyq máselelerdiń kúrdeliligin jáne aýqymdy aqparattyq naýqanyn eskere otyryp, Statı isi Qazaqstan úshin ǵana emes, álemdik qaýymdastyq úshin de biregeı bolyp sanalady.
- Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev qyrkúıektegi «Ádiletti memleket. Birtutas ult. Berekeli qoǵam» atty Joldaýynda p rezıdent mandatyn 7 jyldyq bir merzimmen shektep, ekinshi ret saılanýǵa tyıym salý bastamasyn kóter di . Mundaı ózgeris Ata zań ǵ a engen jaǵdaıda q oǵamǵa q andaı tıimdiligi bolmaq? Sonymen qatar bıyl kezekten tys Prezıdent saılaýy ótýi tıis . Eger saılaý ótip, is basyndaǵy Memleket basshysy qaıta saılansa, onda 2029 jylǵy saılaýda 7 jyldyq merzimge óz kandıdatýrasyn usyna ala ma?
- Jeti jyldyq merzimdi belgileý saılaý aldyndaǵy baǵdarlamalardy iske asyrý úshin merzim jetkiliktiliginiń obektıvti shynaıylyǵyn kórsetedi. Shyn máninde, bul Prezıdent ókilettikteriniń qysqarýy, Prezıdent aǵymdaǵy jyly pármen bergen saıası reformanyń qısyndy jalǵasy.
Jeti jyldyq merzim jáne prezıdenttik mandatty bir merzimge shekteý bóliginde usynylyp otyrǵan novellalar strategııalyq mindetterdi sheshýge barynsha nazar aýdarýdy jáne prezıdentterdiń ózderiniń baǵdarlamalarynda qoıylǵan maqsattardy tolyqqandy iske asyrýyn qamtamasyz etedi. Sondaı-aq Prezıdent qyzmetinde bolý jıiligin shekteý týraly usynys bılikti monopolııalandyrý táýekelderin tómendetýge jáne saıası turaqtylyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan.
Jalpylama aıtar bolsam, Prezıdent usynǵan túzetýlerdi qabyldaý - olardyń Parlamentke usynylýy jáne Parlamentte qaralý merzimderine, sonymen qatar túzetýlerdiń redaktsııasyna baılanysty bolady.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!