Elbasy maqalasyndaǵy máseleler shákirtterimizdiń jumystarynan kórinis taýyp otyrady - Seıitqalı Shalabaev
saıtynynASTANA. QazAqparat - Jýyrda biz óz shańyraǵymyzda «Ult rýhanııatynyń temirqazyǵy» atty dóńgelek ústel ótkizdik. Onda shákirtterimizge Elbasy N.Nazarbaevtyń «Uly dalanyń jeti qyry» atty maqalasynyń mán-maǵynasyn túsindirdik, dep jazady O.Tańsyqbaev atyndaǵy Almaty sándik-qoldanbaly óner kolledjiniń dırektory, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, professor Seıitqalı Shalabaev «Almaty aqshamy» gazetinde jaryq kórgen maqalasynda.
Ondaǵy árbir bólimge toqtalyp, ulttyq qundylyqtarymyzǵa tereńirek úńilip, bárin egjeı-tegjeıli tarazyladyq. Bulaısha tereń mán berýimizdiń de óz sebebi bar. Biz, ıaǵnı 80 jyldyq tarıhy bar O.Tańsyqbaev atyndaǵy Almaty sándik-qoldanbaly óner kolledjiniń oqytýshylary keskindeme, músin, sándik teatr óneri, ınterer, kıim, grafıka dızaıny, kórkem toqyma, áshekeıleý, aǵashty, qyshty, metaldy kórkemdep óńdeý mamandyqtary boıynsha mamandar oqytyp shyǵaramyz. Sondyqtan «Uly dalanyń jeti qyrynyń» bir bólshegin bizdiń óner ordasynan da tabýǵa bolady.
Mysyr pıramıdalary, Galıkarnas kesenesi, Rodos alyby, Aleksandrııa maıagy, Efestegi Dıana ǵıbadathanasy, Olımpııadaǵy Zevs músini jáne Semıramıdanyń aspaly baǵy sekildi álemniń áıgili jeti keremeti qazirgi ýaqytta búkil adamzat qaýymyna belgili tarıhı jádigerler. Munan ózge dúnıe júziniń túkpir-túkpirindegi osy tektes tarıhı muralar «álemniń jıyrma jeti keremeti», «álemniń otyz jeti keremeti» degen uǵymdar sheginde álemdik qaýymdastyqqa tanymal.
«Uly dalanyń jeti qyrynda» naqty kórsetilgen mindet-maqsattardy oryndap shyǵatyn bolsaq, osy álemdik keremetterdiń qatarynan bizdiń de tabylarymyz sózsiz. Ár halyq nemese memleket óz aýmaǵynda paıda bolǵan adamzat mádenıetiniń asyl qundylyqtaryna jatatyn eskertkishterdi túgendep, ardaqtaýǵa umtylýy tıis. Osy turǵydan kelgende, qazaq eli tarıhı eskertkishterge meılinshe baı.
Qazaq halqynyń dúnıetanymynda jeti sany asa qasıetti hám qasterli san. Onyń máni men maǵynasyn ashyp, tylsym qupııasyn sheshýge umtylmaı-aq, «jeti qat kók», «jeti qazyna», «jeti jut», «jeti jarǵy», «jeti óner», «jetisin berý», «jeti shelpek», «jeti kún», «jeti qaraqshy» sekildi jeti sanymen baılanysty taǵy da basqa uǵymdardyń qazaq halqynyń dástúrli mádenıeti men kózqarasynda erekshe orny bar ekenin aıtsaq ta jetkilikti.
«Uly dalanyń jeti qyry» maqalasy bizdiń kim ekendigimizdi anyqtap, endigi júrer jolymyzdy naqtylap belgilep berdi. Elbasy aıtqan uly dalanyń jeti qyrynyń qaı-qaısy da qazaq eliniń ómirindegi erekshe mura. Atqa miný mádenıeti, ejelgi metall óndirý men óńdeý tehnologııasy, óz jazýy men mıfologııasy bar ozyq mádenıetti Qazaq eliniń rýhanı baılyǵynyń aıshyqty belgisi - «ań stıli óneri», búkil álemdi tamsandyrǵan dala órkenıetiniń jádigeri - «Altyn adam», túrki áleminiń besigi sanalatyn Altaıdan bastaý alatyn túrki tarıhy, álemdik ekonomıkanyń órkendenýine septigin tıgizgen - Uly Jibek joly, Qazaq eliniń ulttyq brendine laıyqty alma men qyzǵaldaqtar, elimizdiń aýmaǵynda oryn alǵan tarıhı jáıt qana emes, sonymen qatar, árbir qazaq úshin de asa qymbat qundylyqtar. Elbasy maqalasynda kóterilgen osy máselelerdiń bári de bizdiń daryndy shákirtterimizdiń kúndelikti shyǵarmashylyq jumystarynan kórinis taýyp otyrady desem, artyq aıtqandyǵym emes. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta kolledjdiń oqý úrdisine, ıaǵnı kýrstyq jáne dıplomdyq jumystarǵa uly dalanyń jeti qyryn jeke-jeke taqyryp retinde qosý kerek dep josparlap otyrmyz.
Ónerdi súıetin talantty jastardyń oı-tanymyn, sheberligin shyńdaıtyn, shyǵarmashylyq izdenimpazdyǵyn ushtaıtyn kıeli óner shańyraǵyndaǵy alqaly basqosýǵa Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, sýretshi-qalpyna keltirýshi (restavrator), QR Sýretshiler odaǵynyń múshesi, QR kórkemóner akademııasynyń akademıgi, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, QR Mádenıet qaıratkeri Qyrym Altynbekovti jáne ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy, arheolog, tarıh, etnologııa jáne mýzeologııa kafedrasynyń dotsenti, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Ǵanı Omarovty da arnaıy shaqyrdyq. Meımandar jastarǵa dala órkenıetiniń keremetterin áńgimelep berdi.
Qyrym Altynbekov - maqalanyń tórtinshi qyrynda tarqatylǵan, sondaı-aq, «Qazaqstannyń jeti keremetine» engen «Altyn adam» murasy boıynsha kóp jumys atqarǵan azamat. «Altyn adamnyń» kıimderi men áshekeı buıymdaryn qaıta qalpyna keltirý jumystarynyń erekshe tásilin oılap tapqan restavrator. Qazir álemde Qyrym Qasenhanulynyń sol tásili boıynsha qaıta qalpyna keltirý jumystary júrgiziletinin aıta ketsem, artyq bolmas.
Altyn adam - álemge máshhúr saq taıpalary ómir súrgen naqtyly kezeń men olardyń ádet-ǵurpyn, mádenıetin aıryqsha dara kórsetetin tarıhı mura. «Altyn adam» altyn áshekeılermen bezendirilgen. Áshekeıler barys, bulan, arqar, taýteke, túrli qus beınelengen qaptyrmalarmen jáne toǵalarmen sándelgen. Kóılektiń syrtyna kıilgen qyzyl boıaýmen boıalǵan bylǵary beshpetti bezendirgen altyn buıymdar úsh myńǵa jýyq.
Bas kıimniń mańdaıshasyndaǵy qanatty ári múıizdi attardyń ózi saqtardyń dúnıetanymyndaǵy erekshelikterdi bildiredi.
«Altyn adamnyń» áshekeıleri arasynda oıý-órnekterdiń geometrııalyq, ósimdik tektes túrleri kóptep kezdesedi. Ásirese, japyraqtar men ósimdik sabaqtarynyń pishinindegi oıý-órnekter keńinen qoldanys tapqan.
«Altyn adam» tabylǵan Esik obasyndaǵy metall buıymdardyń basym kópshiligi quıylyp jasalǵan. Sonymen qatar, olarda qalyptaý, bederleý tehnologııasy paıdalanylǵan. Bul saq sheberleriniń metall óńdeýdegi, músin quıýdaǵy, músindi bederleýdegi tehnıkalyq jabdyqtardy qoldana bilgendigin aıǵaqtaıdy. Saq sheberleri óndiriste materıaldardy, ıaǵnı metaldy, aǵashty, matany, terini keńinen qoldanǵan. Olar bir buıym jasaý barysynda metall men aǵashty, teri men matany, túrli metaldy ózara úılestire bilgen.
«Metall óndirýdiń amal-tásilderin tabý tarıhtyń jańa kezeńine jol ashyp, adamzat damýynyń barysyn túbegeıli ózgertti. San alýan metall kenderine baı qazaq jeri - metallýrgııa paıda bolǵan alǵashqy ortalyqtardyń biri. Ejelgi zamanda-aq Qazaqstannyń Ortalyq, Soltústik jáne Shyǵys aımaqtarynda taý-ken óndirisiniń oshaqtary paıda bolyp, qola, mys, myrysh, temir, kúmis pen altyn qorytpalary alyna bastady.
Ata-babalarymyz jańa, neǵurlym berik metaldar óndirý isin damytyp, olardyń jedel tehnologııalyq ilgerileýine jol ashty. Qazba jumystary barysynda tabylǵan metall qorytatyn peshter men qoldan jasalǵan áshekeı buıymdary, ejelgi dáýirdiń turmystyq zattary men qarý-jaraqtary bul týraly tereńnen syr shertedi. Osynyń bári ejelgi zamandarda bizdiń jerimizdegi dala órkenıeti tehnologııalyq turǵydan qanshalyqty qarqyndy damyǵanyn kórsetedi», - dedi Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev óz maqalasynyń «Uly daladaǵy ejelgi metallýrgııa» degen bóliminde.
Mine, uly dala órkenıetinen mura bolyp jetken osy ejelgi ádisterdi qazirgi tańda bizdiń kolledjdiń stýdentteri jalǵastyryp júr. Biz olardyń jumystarymen árdaıym maqtanyp júremiz. Kóptegen halyqaralyq, respýblıkalyq kórmelerge qatysyp, shyǵarmashylyq baıqaýlar men festıvaldardyń júldeli oryndaryn ıelenip kelemiz. Ásirese, sheteldikter bizdiń stýdentterdiń qolynan shyqqan keskindemelerge, ulttyq áshekeılerge, qysh, metall jáne aǵashtan jasalǵan turmystyq buıymdarǵa, toqyma týyndylaryna asa qyzyǵýshylyq-qurmet bildirip, tańǵalystaryn jasyra almaı jatady. Al sol jas sheberlerimizge Máskeý, Peterbor, Almaty, Tashkent qalalarynyń jáne Reseıdiń basqa da iri ortalyqtarynda joǵary oqý oryndaryn bitirgen, qazirgi zaman talaptaryna saı kásiptik deńgeıde bilim beretin joǵary dárejeli ustazdar dáris berip, olardyń ulttyq ónerge degen qushtarlyǵyn arttyryp, naǵyz sheberlerdi daıyndap júr.
Iá, bizdiń kolledj daryndy jastardyń oı-tanym sheberligin shyńdaıtyn, shyǵarmashylyq izdenimpazdyǵyn ushtaıtyn kıeli óner oshaǵy. Óıtkeni, ol Qazaqstanda tuńǵysh shańyraq kótergen óner salasyndaǵy eń alǵashqy oqý orny bolyp sanalady. Onyń ataǵyn áıgili etken elimizge belgili qazaq beıneleý óneriniń qaıratkerleri: KSRO Halyq sýretshisi, Reseı Kórkemsýret akademııasynyń korrespondent-múshesi, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen óner qaıratkeri, Halyqaralyq Ǵylym akademııasynyń qurmetti akademıgi Q.Teljanov, KSRO Halyq sýretshileri, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreattary S.Mámbeev, H.Naýryzbaev, M.Kenbaev, Ú.Ájıev, J.Shardenov, A.Ǵalymbaeva, G.Ismaılova, Á.Haıdarov, M.Kalımov, Y.Qarsaqbaev, S.Aıtbaev, E.Mergenov, E.Sergebaev, T.Dosmaǵambetov, B.Záýirbekova. Qazaqstanǵa eńbegi sińgen óner qaıratkerleri: T.Ábýov, A.Aqanaev, B.Dosjanov, A.Jubanov, K.Mýllashev, E.Tuıaqov, D.Shoqparov, D.Súleev, A.Dúzelhanov jáne taǵy basqalar.
Jalpy, damyǵan memleketterdiń eńbek naryǵynda lıtseı jáne kolledj bitirýshilerdiń qajettiligi óte joǵary. Atap aıtar bolsaq, AQSh, Japonııa, Eýroodaq elderiniń jumyspen qamtylǵan halqynyń qurylymynda lıtseıler men kolledjderdi bitirgen mamandar 60 paıyzdy quraıdy eken. Sondyqtan bizdiń stýdentter de bolashaqta eliniń qabyrǵasyna bir kirpish bolyp qalanary sózsiz.
Elbasy óz maqalasynda: «Uly dala» atty ejelgi óner jáne tehnologııalar mýzeıin ashýǵa tolyq múmkindigimiz bar. Oǵan ozyq óner men tehnologııa úlgilerin - ań stılinde jasalǵan buıymdardy, «Altyn adamnyń» jaraqtaryn, jylqyny qolǵa úıretý, metallýrgııany damytý, qarý-jaraq, saýyt-saıman daıyndaý úderisin kórsetetin zattardy jáne basqa da jádigerlerdi jınaqtaýǵa bolady», - dedi. Bul maqsatty júzege asyrýda bizdiń ustazdardyń da, uly dala urpaqtary - stýdentterdiń de úles qosatyny, aıshyqty oltańbalaryn qaldyratyny sózsiz.
«Rýhanı jańǵyrýdyń» zańdy jalǵasy retinde qabyldanǵan bul baǵdarlamalyq maqalanyń tól tarıhyn, ulttyq qundylyqtaryn baǵalaıtyn jáne ony maqtan tutatyn ár qazaqqa bereri mol dep bilemin.
Foto: kg-tv.com saıtynyń vıdeobeınesınen alynǵan skrınshot