El mejesin eńsergen elshi
Názir Tórequlovtyń qyzmet etken, taǵdyr keshken jyldarynda jınaǵan is-tájirıbesiniń arqasynda jaýapty qyzmetter atqarǵan. Іskerlik jáne dıplomatııalyq qasıetiniń daralyǵymen qyzmet barysynda Tórequlovtyń qaıratkerlik tulǵasy qalyptasyp, memleket isin tereń meńgerýine jol ashyldy. Názir Tórequlov sheber dıplomat retinde óz memleketiniń bedelin laıyqty dárejede ustap turý, onyń saıası, saýda-ekonomıkalyq, basqa da maqsattaryn tabandy túrde qorǵaý jáne asa qajetti aqparattardy der kezinde oı eleginen ótkize bilý sııaqty salalardy tereń meńgerip, osylardy óz qyzmetinde oryndap otyrǵan saıasatker, qazaqtan shyqqan tuńǵysh elshi.
Tórequlovtyń qoǵamdyq jáne saıası qyzmetiniń barlyq belesterinde birinshi ultyna, týǵan halqyna aıanbaı kómek berýge umtylǵanyn kóremiz. Osy maqsatta ǵylymmen, ádebıetpen jáne jýrnalıstik qyzmetpen de aınalysty. Sonyń arqasynda qazaq ádebıeti men óneri úshin, qazaq til ǵylymy men baspasózi úshin, bir sózben aıtqanda, jalpy qazaq tarıhy men rýhanııaty úshin qanshama qundy dúnıeler mura etti.
Tarıhta tereń bilimimen nyspysy tańbalanǵan Názir Tórequlovtyń boıyndaǵy atalmysh qasıetteri Memleket jáne qoǵam qaıratkeri Saǵynbek Tursynovta aına-qatesiz qaıtalanatynyna qalyń qaýym kýá! Eldik saıası qyzmettermen qosa rýhanııat damýyna da ólsheýsiz úles qosqan Saǵynbek aǵamyzdy Tórequlovtan tikeleı tálim alǵan ba dersiń!
Arqanyń topyraǵynda dúnıege kelgen Saǵynbek Toqabaıuly Tursynovtyń balalyq dáýreni soǵys jańa bitken jyldarymen tuspa-tus keldi. Elmen kórgen qıyndyqtan tez eseıip, úlken ómirge erte aralasty. Ol 1946 jyly shildede Qaraǵandy oblysy Qarqaraly aýdanynda týǵan. Qarqaraly zooveterınarlyq tehnıkýmyn (1967), Tselınograd aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn (1975), Almaty Joǵary partııa mektebin (1985) bitirgen S.Tursynov enbek jolyn keńshar zootehnıgi bolyp bastaǵan. Odan ári Qaraǵandy oblysy DOSAAF komıtetiniń tehnıka daıarlaý mektebi bastyǵynyń orynbasary, Molodejnyı aýdandyq partııa komıtetiniń nusqaýshysy, «Kóktal» keńsharynda sharýashylyq dırektory, Karaǵandy oblystyk partııa komıtetinde bólim meńgerýshisiniń orynbasary, Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıteti meńgerýshisiniń orynbasary bolady.
Saǵynbek Toqabaıulynyń bilim jolynda kórgen mehnaty da az emes. Ol Keńestik kezeńde bilim qýyp, joǵary oqý ornynda oqyp, mamandyq alyp, eńbekke aralasqan soń, qalǵan sanaly ómirin elimizdiń damýyna arnaǵan birtýar tulǵa.
Keńestik kezde bilimi tereń, ózi isker, tájirıbesi mol mamandarǵa jas bolsa da úlken senim artylatyn. Basty talap – istiń babyn taýyp, uıymdastyra, ujymdy uıystyra alý, sóıtip, jumystyń nátıjesin kórsetý bolatyn. Bekzattyq bolmys, sal-serilik symbat, tizgindelip túzilgen oı men árekettiń erkindigi Saǵynbek syndy alǵyr, zeıini zerek, boıyna qazaqı rýhy sińgen azamatty kóp qatarlastarynan oqshaý kórsetip turdy. Jigerliligin kórsetken ári bas bola bilgen osyndaı adamı bolmysyi, isker azamat Saǵynbek Tursynov mol tájirıbeniń arqasynda, eren eńbegi elenip, 1988-1993 jyldary Taldyqorǵan oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy, oblatkom tóraǵasy, obkomnyń І hatshysy, oblystyk keńesiniń tóraǵasy, oblys ákimi qyzmetterin jemisti atqaryp, eline minsiz qyzmet etýdiń ónegeli jolyn kórsetti.
Saǵynbek Toqabaıuly ózine júktelgen jaýapkershilik sheńberinde sheber dıplomat retinde óz memleketiniń bedelin laıyqty dárejede ustap turý, onyń saıası, saýda-ekonomıkalyq, basqa da maqsattaryn tabandy túrde qorǵaý jáne asa qajetti aqparattardy der kezinde oı eleginen ótkize bilý sııaqty salalardy tereń meńgerip, osylardy óz qyzmetinde buljytpaı oryndap otyrdy. Ol sol kezeńde ózi tótenshe jáne ókiletti elshisi bolyp otyrǵan Keńes Odaǵynyń bedelin kóterýge kúsh saldy, ártúrli dárejedegi kelissózderdi biliktilikpen júzege asyryp otyrdy. Ásirese, keńestik saýda júıesiniń ómirsheńdigin dáleldep, oǵan jasalǵan sheteldik qysymǵa shekteý saldy, sol arqyly elshiliktiń saraptaý jumysynyń arnasyn jańa jolǵa qoıýy asqan sheberliktiń úlgisi bolǵandyǵyn aıta alamyz.
Elge jasaǵan eleýli isi de bar, alqalaǵan halqynan alǵan abyroıy da bar el aǵasy, kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri Saǵynbek Toqabaıulynyń ómirdegi qııa joly túrli jaýapty qyzmetterge kelip túıise berdi.
Qaraǵandy oblysynda alǵash qurylǵan asa iri «Kóktal» sovhozyna birinshi dırektor bolyp taǵaıyndalyp, ondaǵy turalaǵan tirliktik boıyna qan júgirtkenin de búginde turǵyndar tamsana eske alady.Birer jyldan soń oblystarǵa ákim taǵaıyndaý týraly zań qabyldanyp, basqarýdyń jańa ádisi qoldanylǵanda Saǵynbek Toqabaıulyn alǵashqy tolqynda sol Taldyqorǵan oblysy tarıhynda tuńǵysh ákim bolyp taǵaıyndaldy. Burynǵy bıýro joq, burynǵy Ortalyq Komıtet joq, bar jaýapkershilik jeke óz ıyǵyna túsedi. Ekonomıkalyq baılanystar úzilgen, burynǵy qorlar sarqylǵan, jańa baılanystar jasala qoımaǵan óte aýyr kezeńde oblys ákimi qyzmetin atqarǵan. Syndarly shaqta taǵaıyndalǵan Birinshi basshy birden syrt eldermen baılanys ornatý arqyly naryqqa saı áreket etýge kóshti. Áýeli Qytaımen shekarany ashyp, Uly qorǵannan qant alyp, Reseıden tyńaıtqysh jetkizedi. Sóıtip, ónim sapasyn birtindep arttyrǵan soń, ony qaıta aspanasty eline saýdalaıdy. Sebebi olardyń ózinde qant tapshylyǵy bar edi. Ekonomıkalyq sheshim munymen toqtaǵan joq. Endi Reseı naryǵyna dendep enýdiń amalyn qarastyrady. Ol jaqtan «Volga» kóligin arzan baǵaǵa alyp, paıdaǵa keneledi. Kelesi betburysy – Reseıdiń Omsk oblysymen kelisim jasap, benzın tasymaldadyq. Sol kezde Qazaqstannyń barlyq oblystarynda janar-jaǵarmaı tapshylyǵy oryn alǵan edi. Esesine bizdegi benzın bóshkelerinde suıyq otynnyń qory artyǵymen boldy. Berisi Almaty, árisi Semeı óńirin benzınmen qamtamasyz etedi. Odan keıin Qytaıdan shaǵyn tehnologııalar ákelip, kereksiz jatqan maldyń júni men terisin uqsatyp, sabyn shyǵarady. Taldyqorǵandaǵy qazirgi muqym el aýmaǵyn akkýmýlıatormen qamtamasyz etip otyrǵan zaýyttyń iresin qalaýǵa zor septigin tıgizedi. Al ony qurýǵa kerekti jabdyqtardy Amerıka men Ulybrıtanııadan tasymaldaǵanyn bireý bilse, bireý bilmes. Aıtpaqshy, Germanııa tehnologııasy boıynsha «Kreker» pechenesi alǵash ret Taldyqorǵanda óndirile bastady. Buǵan Túrkııamen toqaılasýdyń nátıjesinde qol jetkizedi. Osyndaı tyń bastamalardyń nátıjesinde bıýdjetten tys qor quryp, sonyń arqasynda barlyq salada jumys oryndaryn ashyp, halyqtyń jalaqysyn der kezinde tólep otyrady Saǵynbek Toqabaıuly.
Tursynovtyń turalap turǵan Taldyqorǵannyń tynysyn ashyp, tamyryna qan júgirtip, tamaǵyn jipsitip, «shyqpa, janym, shyqpamen» kúneltken jurtynyń basyna baq ornatqanyn aımaq turǵyndary áli ańyz etip tamsana aıtyp júr. Basshynyń naryqtan taryqqan halyqty osylaısha aman alyp shyqqany basqa aımaq basshylaryna da úlken sabaq, taǵylymdy tájirıbe bolyp edi sonda.
Myna zamanda jalań, jadaǵaı shekpendi uranshyl-patrıotty, ult janashyryn elestetý qıyn. Ultty qorǵaýdyń ártúrli ádisteri bar. Sonyń eń utymdysy – eliniń basyna is túsken qıyn kezeńde – sózin sóıleý. Arǵy-bergige oı jiberý. Abaılap jón silteý. Sózin ótkizý. Baýyrmal, júrektiń ámirimen júretin elshil azamat qana halqyna shyn janashyr, ultynyń uıaty, qara orman qazaǵynyń qamyn jeýshi. Saǵynbek Toqabaıuly osyndaı janashyrlyqpen stýdentterge de stıpendııasyna qosymsha, bir mezgil tegin tamaq bergizdirdi. Instıtýtty ordaly ýnıversıtetke aınaldyrý úshin de az ter tókpedi.
«Qalaýyn tapsa, qar janar» demekshi, kózin taýyp, halyqty taryqtyrmaý jolynda jáne óńirdiń óńin kirgizý úshin biraz izdenister jasaldy.
Qazaqta «ulyq» degen uly sóz bar. Kósheli kerýen tartqanda – jol bastaıtyn nar túıeni «ulyq» degen. Saǵynbek aǵamyzdyń ór isteri osy uǵymǵa saıady. Sebebi ol qandaı jaýapty qyzmetter atqarsa da sharapaty men jaqsylyǵyn halyqtan aıanyp qalmady. Joǵary laýazymdy adamnyń baǵasyn beretin de, oǵan tórelik etetin de – halyq.
Saǵynbek Tursynov 1995-1996 jyldary Elbasy jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń birinshi basshysy, odan keıin elimizdiń Germanııa, Avstrııa memleketterindegi tuńǵysh elshisi, 2006 jyly Vengrııa memleketinde Qazaqstannyń Tótenshe jáne ókiletti elshisi qyzmetterin atqarǵan. Tótenshe jáne ókiletti elshi dıplomatııalyk rangi (1994) bar.
Sondaı-aq, S.Tursynov 12-shaqyrylǵan KazKSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty retinde de elimizde bolyp jatqan túrli oqıǵalardyń sarapshysy bolyp, halyqqa tıimdi usynystardy qabyldaý úshin qajyrly eńbek etti. Pikirleri men kózqarastary túrli-túrli depýtattarmen jumys jasap, olardyń árqaısysynyń oı-usynystarynyń halyqqa tıimdi, paıdaly degen jaǵyna basa nazar aýdarýǵa únemi atsalysty. Budan eshqashan qajyǵan emes. Bul – Tursynovqa artylǵan zamana júgi edi. Ony adamdyq, azamattyq ıyqpen bıik kótere bildi.
Qaıratker tulǵanyń bul eńbekteri eskerýsiz qalǵan emes. Osyndaı jankeshti eńbekteriniń nátıjesinde Saǵynbek Toqabaıuly basqasyn aıtpaǵanda, 2003 jyly «Qurmet» ordenimen nagradtalsa, 2009 jyly «Parasat» ordenimen, al 2019 jyly ІІІ dárejeli «Barys» ordenimen nagradtaldy.
Mine, ǵasyrlar boıy ata-babamyz ańsaǵan azattyǵymyz – Qazaq eliniń táý eter Táýelsizdigine 30 jyl tolyp otyr. Bul táýelsizdik kókten ońaı túse qalǵan joq. Osy shırek ǵasyrlyq bostandyq shejiresinde Uly Dala ulandarynyń talaı-talaı jyldarǵa sozylǵan azattyq jolyndaǵy tarıhı kúresteri, S.Tursynovtaı el azamattarynyń eren eńbekteri jatyr. Ol – eliniń elshisi, ultynyń uıaty.
Bıyl 75-ke abyroı arqalaı jetken kórnekti memleket ári qoǵam qaıratkeri, iri dıplomat ári saıasatker, álemdik tulǵa, ulttardyń dánekeri, óz halqynyń adal perzenti, zamana oıshyly, uly aqyn, maqtanyshqa aınalǵan tulǵa Elbasynyń jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdentiniń Alǵys hattarymen marapattaldy.
Saıası qaıratkerligi men dıplomatııalyq iskerliginiń, qajyrly eńbegi men ǵylymǵa degen qushtarlyǵynyń arqasynda abyroı bıigine kóterilgen Saǵynbek Toqabaıuly Tursynovtyń ómiri keıingige úlgi, urpaqqa ónege.
avtory: L.Gýmılev atyndaǵy EUÝ aǵa oqytýshysy, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń múshesi Gúljazıra Ertasova