El egemendiginiń bastaýy: Búgin Respýblıka kúni
Deklaratsııanyń mańyzdylyǵy nede
1990 jyldyń 25 qazanynda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń qaýlysymen tarıhı qujat – «Qazaq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasynyń memlekettik egemendigi týraly» Deklaratsııa qabyldandy. Bul qujat Qazaqstannyń naǵyz táýelsizdigine aparatyn quqyqtyq bastama boldy.
«Bastapqyda bul zań bola ma, basqa quqyqtyq akt bola ma, álde deklaratsııa bola ma degen saýal týyndady. Zań salasynyń mamandary, jumys toby músheleri bul máseleni jan-jaqty talqylap, deklaratsııa uǵymyna toqtaldy. Deklaratsııa egemendi memleket retinde ózinniń syrtqy saıasatyn júrgizýge, teń quqyly deńgeıde qarym-qatynas ornatýǵa jol ashatyn mańyzdy qujat retinde tanyldy. Deklaratsııa ózge halyqtarmen terezemiz teń el ekendigin bildiretin tarıhı qujat», - deıdi tarıh ǵylymdarynyń doktory Qaırat Álimǵazınov.
1990 jyldyń 25 qazanyndaǵy kórinis kóz aldymda, sol kúngi sózdiń bári qulaǵymda turǵandaı. Akademık Salyq Zımanov Egemendik týraly deklaratsııa jónindegi komıssııanyń tóraǵasy retinde baıandama jasady, talaı saǵat boıy tikesinen tik turyp, san túrli suraqqa egjeı-tegjeıli jaýap qaıtardy. Ol kezde Joǵarǵy Keńes áli kásibı parlament emes edi. Depýtattar sany 350 adam bolatyn. Senseńiz de sol, senbeseńiz de sol — Memlekettik egemendikti jarııalaǵan qujat jobasy daýysqa túskende 350 adamnyń 71-i Deklaratsııaǵa qarsy daýys bergen edi. Soǵan ań-tań qalǵanym este. Ol qujattyń qandaılyq qıyndyqpen, shyn máninde eldik úshin eren aıqaspen dúnıege kelgenine osy mysaldyń ózi dálel dep bilemin, - deıdi memleket jáne qoǵam qaıratkeri, memlekettik syılyqtyń laýreaty Saýytbek Abdrahmanov.
Qazaqstannyń tolyq memlekettik táýelsizdigin rásimdeýdiń jarshysy bolǵan bul qujatty daıyndaý keńestik ımperııa keńistiginde beleń alǵan ekonomıkalyq jáne saıası quldyraý jaǵdaıynda júrgizildi. Osy rette bul qujattyń ońaılyqpen qabyldanbaǵanyn da aıta ketken jón. KSRO Joǵarǵy Keńesi basshylyǵy Qazaqstannyń memlekettik egemendigi týraly Deklaratsııanyń qabyldanýyn únemi tejep otyrǵany belgili. Sondyqtan Qazaqstannyń taǵdyryn sheshken osy saıası-quqyqtyq qujatty ázirleý ári qabyldaý azamattyq batyldyqtyń kórinisi boldy.
«Árıne, deklaratsııaǵa engizilgen barlyq norma sol kezeńniń yqpaly men kórinisine ıe boldy. Sondyqtan naqty tarmaqtardyń obektıvi arqyly elimizdiń ulttyq múddesin túgeldeı qamtý ońaı bolǵan joq. Sonymen birge, jalpy atmosferany eskerý qajet edi. Sebebi, biz áli tolyq maǵynada táýelsiz bolǵan joqpyz. Bul qujatpen bári taza paraqtan bastaldy. Buǵan deıin eshkim qujatty ulttyq múdde, óz respýblıkasy uǵymdary boıynsha qabyldaǵan joq. Bul óte jaýapty, biraq sonymen birge qyzyqty boldy. Árıne, árkim egemendiktiń maǵynasyna ne kirýi kerek ekendigi týraly óz ıdeıasyn qosýǵa tyrysty. Qyzý pikirtalas, ártúrli oı. Barlyǵy birdeı qoldap, jaqtaǵan joq, óıtkeni jumys tobyna ártúrli baǵyttaǵy ókilder kirdi. Plenarlyq otyrysta meniń keıbir áriptesterim «Táýelsizdik» uǵymyn tolyq engizip, odaqtyń barlyq baılamdarynan bas tartýdy usyndy. Bul – batyl usynys boldy», - deıdi Joǵarǵy Keńestiń XII shaqyrylymynyń depýtaty, memlekettik egemendik týraly deklaratsııany qabyldaýdyń bastaýynda bolǵan burynǵy Bilim jáne ǵylym mınıstri Birǵanym Áıtimova.
Qujatta Qazaq KSR egemendigin jarııalap, Qazaqstannyń táýelsiz memleket retinde saıası-quqyqtyq negizderin jarııalady. Onda tuńǵysh ret aýmaqtardyń tutastyǵy, bólinbeıtindigi jáne tatýlyǵy, Qazaqstan halyqtary men olardyń tilderiniń mádenıetin damytý, ulttyq biregeılikti nyǵaıtý sııaqty memlekettiliktiń qaǵıdalary bekitildi. Bul - tarıhı jáne óte mańyzdy sheshim.
Sondaı-aq qujatta saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik máselelerdi derbes sheshý prıntsıpi jarııalandy. QazKSR óziniń ishki áskerin, memlekettik qaýipsizdik jáne ishki ister organdaryn qurý quqyǵyn aldy. Al Prezıdent el basshysy, ákimshilik-atqarýshy joǵarǵy bıliktiń basshysy bolyp tanyldy.
Qaıta oralǵan mereke
2001 jyly 25 qazan Respýblıka kúni retinde memlekettik merekeler tizimine endi. Alaıda keıinirek 2009 jyly Prezıdent jarlyǵymen bul tiziminen alynyp tastaldy. Arada 13 jyl ótken soń 2022 jyly Ulytaý óńirinde ótken Ulttyq quryltaıda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usyndy.
«Ulttyq merekeler men ataýly kúnder tizbesine birqatar ózgeris engizgen jón. Men Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usynamyn. Sondyqtan qazannyń jıyrma besi kúni jyl saıyn Egemendik kúnin elimizdiń basty merekesi retinde atap ótýimiz kerek. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyń egemendigi týraly deklaratsııa qabyldandy. Bul elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy tuńǵysh qadamy bolatyn», - dedi Memleket basshysy.
Sol jyly 25 qyrkúıekte Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Respýblıka kúnin ulttyq mereke retinde belgileıtin zańǵa qol qoıdy. Osylaısha, zańnamaǵa engizilgen ózgeristerden keıin Respýblıka kúni elimizdiń jalǵyz ulttyq merekesi sanatyna enip otyr. Zańnamaǵa sáıkes, ulttyq merekeler elimizdiń memlekettiliginiń damýyna eleýli áser etken erekshe tarıhı mańyzy bar oqıǵalardy atap ótý úshin belgilengen. Ulttyq mereke kezinde ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdarda mindetti túrde resmı is-sharalar uıymdastyrylady.
«Ulttyq merekeler dep biz Qazaqstan memlekettiliginiń damýyna eleýli yqpal etken, erekshe tarıhı mańyzy bar oqıǵalardyń qurmetine belgilengen merekelerdi aıtamyz. Ulttyq merekelerdi meıramdaý kezinde ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdarda resmı is-sharalar ótkiziledi, ıaǵnı ol mereke búkil el kóleminde resmı túrde, keńinen atalady. Osy oraıda, Respýblıka kúniniń qadirin arttyrýdy Táýelsizdik kúniniń mánin tómendetýmen baılanystyrýdyń jóni joqtyǵyn aıtý artyq bolmaıdy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Ulytaýdaǵy alǵashqy Quryltaıda «Táýelsizdik kúniniń bastapqy máni saqtalady» dep atap aıtý arqyly bul máseleniń de basyn ashyp bergen edi. Táýelsizdik kúni – jańa memlekettiń resmı túrde dúnıege kelgen kúni. Eldiń eren eki merekesi bir-birin tabıǵı túrde tolyqtyrady, jarasymdy jalǵastyrady. Táýelsizdik kúnin sol kezde el basqarǵan adamnyń atymen baılanystyryp qaraý tym ásire saqtyq bolar edi», - deıdi memleket jáne qoǵam qaıratkeri, memlekettik syılyqtyń laýreaty Saýytbek Abdrahmanov.
Demalys kúnderi qaıda barýǵa bolady
Respýblıka kúnine oraı, qazaqstandyqtar úsh kún – 25, 26 jáne 27 qazanda demalady. Merekege baılanysty elimizdiń barlyq aımaqtarynda arnaıy baǵdarlamalar ótedi.
Aıtýly kúnniń qurmetine Astanada 100-den astam mádenı-buqaralyq, bilim berý, sporttyq jáne áleýmettik is-shara ótkiziledi. Olardyń arasynda merekelik kontsertter, avtosherýler, kórmeler, balalarǵa arnalǵan kórnekti nysandar boıynsha ekskýrsııalar, dóńgelek ústelder, ulttyq sport túrleri boıynsha týrnırler jáne basqa da kóptegen is-sharalar bar.
Elordada halyqtyń áleýmettik osal toptaryna myńnan astam azyq-túlik sebetteri taratylady.
Astanada Respýblıka kúnine oraı demeýshilerdiń qarajaty esebinen merekelik otshashý uıymdastyrylady. Otshashý 25 qazan kúni saǵat 21:00-de Trıatlon parkiniń aýmaǵynda (Pırs aýdany) bastalady.
Sondaı-aq, Almatynyń barlyq segiz aýdanynda Respýblıka kúnine arnalǵan merekelik jáne resmı is-sharalar ótedi. Qalanyń ár jerinde túrli konkýrstar, kórmeler, jármeńkeler jáne basqa da mádenı-tanymdyq is-sharalar uıymdastyrylady.
25 qazan kúni saǵat 11:00-de «Medeý» bıik taý kesheniniń memlekettik týdy kóterý jáne Qazaqstan Gımnin jappaı oryndaý saltanatty rásimi ótedi. Sharaǵa qala jastary, qoǵam qaıratkerleri, Almaty máslıhatynyń depýtattary jáne Qazaqstan halqy Assambleıasynyń ókilderi qatysady.
Aıta keteıik, Qazaqstan aýmaǵynda ataýynda «Respýblıka» sózi bar 29 zańdy tulǵa tirkelgen. Olardyń arasynda partııa, kofehana, qoǵamdyq qor bar.
Sondaı-aq, Respýblıka kúnine oraı ǵalymdar, muǵalimder, dárigerler, qutqarýshylar jáne jumysshylar marapattaldy.