EQYU Sammıti Astanada ótkizý týraly Elbasy bastamasynyń biraýyzdan qoldaý tapqany – bizge berilgen úlken baǵa-Májilis depýtaty Ý. Qońyrbaev
Elimizdiń syrtqy saıasattaǵy kózqarasy, bedeli jaıly Májilis depýtaty, osy Palatanyń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi Ýálıhan Qońyrbaev jan-jaqty áńgimelep berdi.
- Ýálıhan Sııanbekuly, Qazaqstannyń EQYU-ǵa tóraǵalyq jasaǵanyna 10 aıdan asyp barady. Osy kezeń ishindegi kókeıge túıgen oılaryńyzben bólisseńiz?
- EQYU-nyń basty nazaryndaǵy máseleniń biregeıi - qaýipsizdik. Atalǵan uıymnyń úsh ólshemi álemdegi ózekti máselelerdi qamtyp otyr. Qazaqstan osy úsh ustanym negizinde tóraǵalyq etip keledi. Jáne de EQYU-ǵa tóraǵalyq etýde qandaı urandy negizge alatynymyzdy aǵymdaǵy jyldyń 14 qańtar kúni Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev óziniń Úndeýinde jarııa etti. Aǵylshyn tilinde alǵanda tórt «T» árpinen bastalatyn ("trast", "tradıshn", "transparensı", "tolerans") Qazaqstannyń urany senim, dástúr, ashyqtyq jáne tózimdilik negizderin basshylyqqa alady. Bul bastama EQYU-ǵa múshe memleketterdiń ókilderi, tanymal saıasatkerler tarapynan qoldaýǵa ıe boldy. Biraz saıasatshylar ústimizdegi jyly EQYU jáne Qazaqstan kóptegen kókeıkesti máselelerdiń sheshimderin taba alatynyna, sondaı-aq yqtımal daǵdarys jaǵdaılaryn eńsere alatynynyna senim bildirdi jáne Qazaqstanǵa joǵary baǵa berdi.
Qazaqstan tóraǵalyq kezinde álemdi alańdatyp otyrǵan kúrdeli máselelerdiń sheshilýine yqpal etti.
Óz sózinde Elbasy: «Qazaqstan úshin Ortalyq Azııanyń turaqty damýy - asa mańyzdy basymdyqtyń biri. Elimizdiń ekonomıkasynyń damýy búkil óńirge oń yqpalyn tıgizýde. EQYU-nyń ózge de memleketterimen birge Qazaqstan qazirgi álemdik qurylymnyń túıindi máselelerinde Shyǵys pen Batystyń arasyn túsinistik arqyly jaqyndastyrýǵa baǵyttalǵan umtylystardy jan-jaqty qoldaıdy»,- dedi. Shynymen de, tóraǵalyqtyń alǵashqy kúninen bastap Qazaqstan birneshe jyldardan beri bir toqtamǵa kele almaı, dúrdaraz bolyp otyrǵan elderdi bitimgershilikke shaqyrdy.
Taýly Qarabaq máselesi qansha jyldan beri sheshimin tappaı keledi. Ázirbaıjannyń 7 aýdany Armenııanyń qaraýynda qalyp qoıyp otyr. EQYU-nyń Іs basyndaǵy tóraǵasy, QR Memlekettik hatshysy-Syrtqy ister mınıstri Qanat Saýdabaev Armenııa men Ázirbaıjan memleketterine issaparmen baryp, sol elderdiń Prezıdentterimen kezdesý ótkizdi. Aldyńǵy jyly Grýzııa men Reseıdiń qaqtyǵysy oryn aldy. Osy sekildi basqa da daýly máselelerge aralasty. Saıası ahýaly órship turǵan kórshi Qyrǵyz elinde de boldy, álem nazaryn aýdaryp, gýmanıtarlyq qoldaý kórsetilýine yqpal jasady. Aýǵanstan máselesi de kún tártibinen túsken joq. Aýǵan eline Saýdabaev myrza eki-úsh ret baryp keldi. Sonyń bári túıindi máselelerdi sheshýge óz nátıjesin berýde.
EQYU-ǵa tóraǵalyq etýge bizdiń Elbasymyzdyń bedeli, Qazaqstannyń qol jetkizgen tabystary basty áser etti. Qazaqstannyń tóraǵalyq kezindegi eńbegin sheteldik sarapshylar joǵary baǵa berip, únemi aıtyp júr.
- EQYU ekologııa máselesine de basa nazar aýdarady emes pe?
- Iá. Álemdi alańdatyp otyrǵan ekologııa máselesi de EQYU-da turaqty qaralyp keledi. Sonyń ishinde Aral problemasy da bar. Oryn alǵan ekologııalyq apatpen jeke dara kúresý basqa el túgili, AQSh, Qytaı, Reseı sekildi alyp memleketterdiń de qolynan kelmeıdi. 1986 jyly sáýir aıynda Chernobyldaǵy atom elektr stansasynda úlken apat boldy. Ol kezde Keńes Odaǵy mundaı oqıǵany ashyq jarııalamaıdy ǵoı. Birinshi bolyp shýdy batys memleketteri kóterdi. Olar apattyń adam balasyna qansha qaýip tóndirip turǵanyn atap kórsetti.
Búgingi tańda da ara-tura álemdik apattar oryn alyp júrgeni belgili. Apattyń qaı kúni qaıdan shyǵatynyn bilmeısiń. Jaz boıy Reseıdiń ormandary órtendi. Oǵan biraz elder de kómek qolyn sozdy. Qazirgi tańda Vengrııada bolǵan apatty kórip otyrsyzdar. Ýly zat - qyzyl shlam Batys Eýropanyń basty ózen arnasy Dýnaıǵa quıylyp ketpeýi úshin kúni-túni barlyq is-sharalar jasalýda. Osy ekologııalyq apat Horvatııa, Serbııa, Bolgarııa, Rýmynııa, Moldova jáne Ýkraına sekildi birneshe kórshi memleketterge qaýip tóndirip tur. Vengrııa úkimeti Eýropalyq Odaqtan kómek surap jatyr. Sondaı-aq bıyl bizdiń elimizde de qurǵaqshylyq boldy. Qyzylaǵashta sý tasqyny oryn aldy, Pavlodar óńirinde úlken órt boldy.
Qazir álem ǵalymdaryn da, qarapaıym adamdardy da ǵalamdyq jylyný protsesi qatty alańdatýda. Muzdaqtardyń erip ketý qaýpi tónip tur. Ara-tura alyp kemeler júzip bara jatqanda apat bolyp, muhıttarǵa munaı ónimderi aǵyp ketip jatyr. Sonyń bári ekologııalyq jaǵdaıdyń kúrdelene túskenin kórsetedi. Jáne bir aıta keterlik jaıt, kóptegen apattardyń adam qolymen jasalatyny. Sondyqtan sý qoımalaryn paıdalaný úshin saraptama júrgizý kerek.
Elbasy óz Úndeýinde Qazaqstan is basyndaǵy tóraǵa retinde EQYU-nyń negizgi qaǵıdattary men qundylyqtaryn berik ustanatynyn, Uıymǵa múshe barsha elderdiń múddelerine ózara tıimdi sheshimderdi tabý nıetinde qyzmet atqaratynymyzdy atap ótken bolatyn. Qazaq halqynyń «Birlik bolmaı - tirlik bolmas» degen danalyq sózin keltire otyryp, bizdiń elimiz XXІ ǵasyrdaǵy EQYU-ny onyń aýqymyndaǵy barsha halyqtar úshin demokratııanyń, turaqtylyq pen órkendeýdiń birtutas keńistigi retinde qarastyratynyn málimdedi.
-Qazaqstan Parlamenti elimizdiń EQYU-ǵa tóraǵalyq etýine qatysty qandaı sharalardyń ótýine atsalysty dep aıta alasyz?
- Birinshi kezekte ústimizdegi jyldyń mamyr aıynda Almatyda ótken «EQYU-nyń Eýrazııalyq ólshemi» atty Transazııalyq parlamenttik forýmyn atap aıtar edim. Oǵan shetel parlamentshileri óte kóp keldi. Qazaqstan týraly, onyń syrtqy saıasattaǵy ustanymy jaıly oń pikirlerin ortaǵa saldy.
Sonymen qatar 28 qazan kúni Sankt-Peterbor qalasynda «EQYU jáne TMD: jańa múmkindikter» taqyrybynda halyqaralyq parlamenttik konferentsııa bolyp ótti. Tavrııa saraıynda ótken bul konferentsııa Qazaqstannyń Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyq etýine arnaldy. Ony TMD-ǵa múshe memleketterdiń Parlamentaralyq Assambleıasy men Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti uıymdastyrdy. Konferentsııanyń jumystary birneshe sektsııalarǵa bólindi. Bul shara qorytyndy jalpy otyryspen aıaqtaldy. Konferentsııada QR Parlamenti Májilisiniń Tóraǵasy Oral Muhamedjanov sóz sóıledi.
Bul halyqaralyq parlamenttik konferentsııanyń maqsaty - Qazaqstannyń beıbitsúıgishtik saıasatyn álemdik qoǵamdastyq ókilderine tanystyrý. EQYU-nyń qazirgi tóraǵasy retinde atqarylǵan jumystardy bir saralap ótýge mán berildi. Rýhanı jáne qoǵamdyq kelisimdi saqtaý, qaýipsizdikti nyǵaıtý jáne ıadrolyq qaýip-qaterdi boldyrmaý jónindegi Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen júzege asyp otyrǵan isterimizdi taǵy da bir kórsetýge múmkindik týdy.
Atalǵan uıymnyń kún tártibinde qaraǵan máselelerdiń ishinde TMD-ǵa qatysty jaıttar az bolǵan joq. Osy konferentsııada aldaǵy kezeńde atqarylatyn jumystardyń birqatary jóninde usynystar jasaldy. Óıtkeni EQYU-nyń úsh ólshemi boıynsha TMD elderinde máseleler áli túgel sheshilip bolǵan joq.
Sankt-Peterborda TMD elderi jáne EýrAzEQ Parlamentaralyq Assambleıalary jáne Ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymynyń Parlamenttik Assambleıasy (UQShU PA) aıasynda birqatar sharalar ótti. Oǵan kelgen parlamentshiler kezdesý barysynda Qazaqstannyń qazirgi syrtqy saıasattaǵy ustanymy, EQYU-ǵa tóraǵalyq etýdegi bastamalary jaıly oılarymen bólisti.
Ashyǵyn aıtsaq, EQYU Sammıti Astanada ótkizý jónindegi Elbasynyń bastamasy biraýyzdan qoldaý tapqany - bizge berilgen úlken baǵa. Al osy EQYU Sammıtin oıdaǵydaı ótkizý Qazaqstannyń turaqty damyp kele jatqan el ekenin dáleldep bermek.
Búgingi tańda elimiz Astana qalasynda 1-2 jeltoqsan kúnderi ótetin EQYU Sammıtine aıryqsha nazar aýdarylyp otyr. Elbasy da, Úkimet jáne qalalyq ákimshilik basshylary da úlken daıyndyq ústinde. Osy bir ǵalamdyq mańyzy zor is-sharany abyroıly ótkizý - barshamyzǵa - syn jáne mártebeli mindet. Buǵan deıin de halyqaralyq mánge ıe forýmdardy joǵary deńgeıde ótkize bilgen elimiz osy joly da tyńǵylyqty uıymdastyryp, senim údesinen shyǵa biledi degen oıdamyn.
- Siz biraz jyldar boıy syrtqy ister salasynda qyzmet ettińiz, konsýldyq qyzmet departamentiniń basshysy boldyńyz. Al búginde depýtatsyz, ıaǵnı qoǵamnyń, halyqtyń muń-muqtajyn kóbirek tyńdap, olardyń oń sheshilýine tikeleı yqpal etýge múmkindigińiz bar. Osy tusta jurt nazarynan qalyp keledi degen bir ózekti jaıttardy aıta alasyz ba?
- Men 1992 jyldan bastap Syrtqy ister mınıstrliginde eńbek ettim, sonyń ishinde 9 jyl konsýldyq qyzmetke basshylyq jasadym. Memleketimizdiń osy bir asa jaýapty salasy bir júıege keldi. Onyń deńgeıi ózge elderdiń konsýldyq qyzmetinen eshqandaı kem emes. Biraz elderden alda kele jatyr. Bul elimizdiń syrtqy baılanysty júrgizýdegi kásibı deńgeıin kórsetedi. Elbasymyzdyń ustanǵan saıasatynyń durys ekenin taǵy bir ret aıǵaqtap tur. Mysaly, Memleket basshysy shetelderge resmı saparmen, endi birde issaparmen barady, kelisim-sharttarǵa qol qoıylady. Osyndaı mańyzdy jumysty atqarýda konsýldyq qyzmettiń úlesi bar. Onyń syrtynda elimizdiń árbir azamaty shetelde júrip, qıyn jaǵdaıǵa tap bola qalǵanda, olardy qorǵaýǵa arasha túsedi. Qaıtys bolǵandardy óz Otanyna ákelýdiń resmı jumystaryn rettep beredi. Jýyrda bir jýrnalıstiń inisi qaıtys bolǵan eken, soǵan oraı maǵan habarlasyp, qoldaý jasaýymdy surady. Men Syrtqy ister mınıstrliginiń Konsýldyq qyzmetiniń basshysymen habarlasyp, istiń oń sheshilýine yqpal ettim. Shetelde júrgen azamattardyń quqyǵyn qorǵaýǵa depýtat retinde de atsalysyp júrmin.
Sonymen qatar óz áriptesterim sekildi men de saılaýshylarmen kezdesýler ótkizip turamyn. Aqmola oblysynyń kóptegen aýdandary men aýyldaryn ózim aralap shyqtym. Jýyrda Býrabaı aýdanynda boldym. «Nur Otan» partııasynyń qabyldaý bólmelerinde azamattardy óz shaǵymdary boıynsha qabyldaý ótkizdim. Kezdesýde, qabyldaýda kóterilgen máselelerdi jazbasha túrde alyp, tıisti organdarǵa shyǵyp, máseleniń oń sheshimin tabýyna yqpal jasap, qadaǵalaýymda ustaımyn. Aýylǵa baryp, saılaýshylardyń sózin sol jerde qaldyratyn ádet joq mende. Óıtkeni jumysty osylaı júrgizý ári tıimdi, ári eshkimdi aldamaımyn. Sonymen qatar halyqtyń muń-muqtajyn tyńdaý, aınalysyp jatqan jumystaryn óz kózińmen kórý, qolbaılaý bolyp otyrǵan problemalaryn bilý, ony sheshýdiń joldaryn qarastyrý - bizdiń mindetimiz. Naryq ekonomıkasynyń qıyndyǵy oblys, aýdan jáne aýyl basshylaryna da ońaıǵa soǵyp turǵan joq. Kóp jaǵdaıda kezdesken qıyndyqtardy birlese otyryp sheshý nátıje berip keledi.
Adamǵa bir-aq ret ómir beriledi. Bir ómirdiń ózin elge qyzmet jasap, durys ótkizý - paryzymyz. Erteń balalarymyz ben nemerelerimizdiń betine ashyq qaraı alatyndaı bolýymyz kerek. Odan asqan baqyt joq. «Nur Otan» partııasynyń tizimi boıynsha saılandym. 40 jylǵa jýyq elimizdiń ishki jáne syrtqy saıasattaǵy eńbegimniń baǵalanýy dep bilemin. Depýtattyq qyzmetimde ómirlik tájirıbemdi paıdalanamyn. Keıde maǵan azamattar: «Sizder bir partııalyq Májiliste qalaı qyzmet jasaısyzdar?» degen suraq qoıady. Sonda men olarǵa «Májilistiń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshemin. Ózime júktelgen salanyń mamanymyn. Eldiń syrtqy saıasaty, qorǵanys, memlekettiń qaýipsizdigi, qol qoıylǵan kelisim-sharttardyń Qazaqstanǵa qandaı paıda ákeletini sekildi máselelerge men óz kózimmen qaraımyn. Memlekettik basqarý akademııasy men Eýrazııa ýnıversıtetiniń shákirtteri aldynda «Dıplomatııalyq quqyq», «Konsýldyq quqyq» jáne «Konsýldyq qyzmet» degen taqyryptar boıynsha lektsııa oqydym. Mundaǵy oı - jastar dúnıe júzindegi jáne elimizdegi quqyqtyq negizdi tereń bilsin degen maqsat.
Májiliste barlyq sala boıynsha zań jobalary ár komıtetke bólinip beriledi. Aıtalyq, bizde aýyl sharýashylyǵyna qatysty zań jobalary da talqylanyp jatady. Men «Sharýa qojalyǵy týraly» zań jobasynyń jumys toby otyrysyna baramyn. Nege? Sebebi eldi mekenderi aralaǵanda maǵan aýyl sharýashylyǵyna qatysty suraqtar kóp qoıylady. «Qazir bılik jaǵy «mal ustańdar» deıdi. Biraq ony baǵatyn jaıylymdar joq. Maldy qalaı ustaımyz?»- dep maǵan týra suraq qoıady. Sony jazyp alamyn da, jumys tobynda óz kózqarasymdy aıtamyn. Zań jolymen sheship berýimiz kerek dep usynys jasaımyn. Men zań jobalaryn qabyldaýda engiziletin túzetýlerge halyqtyń, aýyl turǵyndarynyń kózimen qaraımyn. Bir partııa bolyp, bireý «á» dese, bári qostap ketetin jaǵdaı joq. Ár ýaqytta da pikirtalas bolady. Tipti eki depýtattyń pikiri de eki bólek bolatyn kezderi bar.
Al jańa ǵasyrda jastar óziniń tilin qurmettep, ulttyq jaqsy salt-dástúrimizdi dáripteı bilse, sanaly urpaqtyń ósip-jetilgeni dep bilemiz. Úlkendi syılaı bilse, alǵysyn alyp, shapaǵatqa bólenedi, óziniń ónegeli ekenin kórsetedi. Erteń ózi de qartaıǵanda qurmetke bólenedi. Ónegeli urpaq bar jerde, perzenthanada tastandy sábıler qalmas edi, qarııalar qarttar úıinde telmirip otyrmas ta edi.
- Halqymyzǵa aıtar arman-tilegińiz?
-Qazir jıyrma birinshi ǵasyrda elimizge jańa tehnologııalar kelip jatyr. Bizdiń halyq óte daryndy. Japonııadan, Ońtústik Koreıadan nemiz kem? Mamandarymyzdyń bilimi men biliktiligi joǵary. Elbasymyz bastama kóterip, damyǵan jáne básekege qabiletti 50 eldiń qataryna qosylamyz dep aıtty ǵoı. Meniń armanym keleshekte Qazaqstandy 50 ǵana emes, órkendegen, dúnıe júzindegi básekege qabiletti 20 eldiń qatarynda turatyn úlken memleket bolǵanyn kórgim keledi. Al nemerelerim, shóberelerim sol eldiń úlgili azamattary bolyp, baqytty ómir súrse, odan basqa arman joq.