EQYU Bas hatshysy: Qazaqstan – óńirlik qaýipsizdikti qamtamasyz etýdegi basty oıynshy
- Qazaqstanǵa saparyńyzdyń maqsattary týraly aıtyp berińizshi? El basshylyǵymen jáne azamattyq qoǵam ókilderimen qaı salalardaǵy yntymaqtastyq talqylandy?
- Maǵan Astana halyqaralyq forýmynyń plenarlyq otyrysynda sóz sóıleý mártebesi berildi, al qazir Qazaqstan Prezıdentine forým jumysyna halyqaralyq qatynastarǵa jańa talǵam ákelgeni úshin alǵys aıtýǵa ruqsat etińiz. Bul der kezinde uıymdastyrylǵan is-shara jáne dıalog pen yntymaqtastyqty negizgi jahandyq máselelerdi sheshý quraly retinde alǵa shyǵaratyn mańyzdy platforma, bul bizdiń EQYU-daǵy jumysymyzben úndesedi.
Sapar barysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevpen, Premer-Mınıstrdiń orynbasary – Syrtqy ister mınıstri Murat Nurtileýmen jáne basqa da bılik ókilderimen kezdestim. Men ótkizgen kóptegen pikirtalastar aımaqtyq yntymaqtastyq pen kelisimdi tereńdetýge, shekara máseleleri, energetıkalyq qaýipsizdik jáne klımattyń ózgerýi sııaqty jalpy máselelerge arnaldy. Óıtkeni, bul syn-qaterlerdi eńserýge birlesken jáne jan-jaqty kúsh-jiger ǵana kómektesedi. Klımattyń ózgerýi – shuǵyl nazar aýdarýdy qajet etetin erekshe qaýip. Prezıdent 7 shildede Venada ótetin Klımattyq konferentsııaǵa Qazaqstan atynan Ekologııa mınıstrin taǵaıyndaǵanyna qýanyshtymyn. Konferentsııaǵa Ortalyq Azııa, Eýropa jáne búkil EQYU aımaǵynyń mınıstrleri qatysady.
Sondaı-aq, men Ekologııa mınıstri Zúlfııa Súleımenovaǵa Quryq portyna arnalǵan Eco-Port halyqaralyq sertıfıkatyn tapsyrý qurmetine ıe boldym. Bul halyqaralyq deńgeıde bekitilgen ekologııalyq menedjment standarty saýda men qorshaǵan ortany qorǵaýdyń qalaı qatar júretinin kórsetedi. Sertıfıkat EQYU men Qazaqstan arasyndaǵy tabysty yntymaqtastyqtyń nátıjesi bolyp sanalady jáne ony maqtan tutamyn.
- Qazaqstan táýelsizdik alǵan sátten beri EQYU-nyń belsendi múshesi bolyp keledi jáne 2010 jyly Astanada EQYU sammıti ótip, Astana Deklaratsııasy qabyldandy. Qazaqstannyń uıym bastamalaryna qosqan úlesin qalaı baǵalaısyz jáne bizdiń el aımaqtyq turaqtylyqty nyǵaıtýda qandaı ról atqarady?
- Bul mańyzdy mejeler 1999 jyly Astanada EQYU baǵdarlamalar keńsesi qurylǵannan beri aıtarlyqtaı nyǵaıǵan EQYU men Qazaqstan arasyndaǵy uzaq merzimdi qarym-qatynastardy kórsetedi. Sodan beri Qazaqstannyń EQYU-ǵa qosqan úlesi aımaqtyq turaqtylyqty nyǵaıtýda sheshýshi ról atqardy. Ózińiz atap ótkendeı, buǵan dálel – 2010 jylǵy tabysty tóraǵalyq, Astana sammıti jáne Astana deklaratsııasy, ol qazir de mańyzdy qujat bolyp sanalady.
Sol sııaqty, EQYU áli de Qazaqstanǵa oń qabaq tanytady. Bizdiń Astanadaǵy baǵdarlamalar keńsesiniń qyzmetkerleri muny kún saıyn úkimetpen, azamattyq qoǵammen, akademııalyq ortamen, jeke sektormen jáne halyqaralyq qoǵamdastyqpen baılanysty nyǵaıtyp, elge keshendi reformalar baǵdarlamasynda qoldaý arqyly dáleldep keledi. Bul ásirese EQYU aımaǵynda buryn-sońdy bolmaǵan qaýipsizdik syn-qaterin, sonyń ishinde Ýkraınadaǵy soǵys saldaryn jáne Aýǵanstandaǵy turaqsyzdyqty eskersek, óte mańyzdy. Bul qıyndyqtarǵa bárimiz betpe-bet keldik, ásirese Ortalyq Azııada qatty seziledi. Olardy sheshýdiń eń tıimdi joly – aımaqtyq yntymaqtastyq. Qazaqstan bul óńirde jetekshi ról atqarady, bul tutas álemniń kóshbasshylaryn jınaǵan Astana halyqaralyq forýmynda kórinis tapty.
- EQYU Qazaqstandaǵy saılaýlarǵa óz baıqaýshylaryn turaqty túrde jiberedi, baıqaýshylar 2022 jylǵy qarashadaǵy Prezıdent saılaýyna jáne 2023 jylǵy naýryzdaǵy Parlament saılaýyna keldi. Bul saılaý protsesterin qalaı baǵalaısyz jáne olar Qazaqstannyń saıası bolashaǵyn qalaı anyqtaıdy?
- Demokratııalyq saılaý – uzaq merzimdi qaýipsizdik pen turaqtylyqtyń mańyzdy negizi. EQYU-ǵa qatysýshy barlyq memleketter saılaýdy EQYU standarttaryna jáne basqa da halyqaralyq standarttarǵa sáıkes ótkizýge mindetteledi.
EQYU-ǵa qatysýshy elderdiń shaqyrýymen, dálirek aıtqanda, Demokratııalyq ınstıtýttar jáne adam quqyqtary jónindegi bizdiń bıýro (DIAQB) saılaýdy baqylaıdy jáne protsesti jaqsartý boıynsha usynystar beredi. Biz daýys berý protsesiniń ózin ǵana emes, saıası partııalardyń buqaralyq aqparat quraldaryna birdeı qol jetkize alǵanyn nemese belgili bir toptardyń óz kandıdatýralaryn usynýda kedergige ushyramaýyn qarastyramyz. Túrli elde jaǵdaı ártúrli bolǵanymen, jaqsartý múmkindikterin EQYU-ǵa qatysýshy barlyq memleketterde tabýǵa bolady. EQYU retinde biz kez kelgen kemshilikterdi joıýǵa tyrysamyz, bul úshin bizdiń Astanadaǵy baǵdarlamalar keńsesi DIAQB usynymdaryn oryndaıtyn Qazaqstan bıligimen tyǵyz yntymaqtastyqta.
- EQYU eldegi demokratııalyq ózgerister men tıimdi basqarýǵa qalaı qoldaý kórsete alady?
- Turaqty demokratııalyq damý kúshti ınstıtýttardy, belsendi azamattyq qoǵamdy jáne zań ústemdigin saqtaýdy talap etedi. Úkimet jáne Parlament ókilderimen kezdesýlerde órshil reformalar týraly aıtyldy, olarǵa tutas EQYU, Venadaǵy ınstıtýttarymyz da, Astanadaǵy baǵdarlamalar keńsesi de qoldaý kórsetýge daıyn ekenin aıttym. EQYU jergilikti jerdegi qyzmetkerler arqyly Qazaqstannyń osy saladaǵy resmı tulǵalarymen tyǵyz yntymaqtastyqta. Bul yntymaqtastyqqa adam quqyqtaryn, negizgi bostandyqtardy qorǵaýda jáne EQYU sheńberindegi mindettemelerdi oryndaýda mańyzdy ról atqaratyn azamattyq qoǵam uıymdary da kiredi.
Oǵan qosa, men árdaıym barlyq saparymda azamattyq qoǵam ókilderimen kezedsýge tyrysamyn, Qazaqstanda da osyndaı kezdesý ótti. Biz demokratııalyq saılaý men BAQ bostandyǵyn qorǵaýdyń mańyzdylyǵyn talqyladyq, olar maǵan qazirgi qıyndyqtary týraly aıtyp berdi. Biz sondaı-aq qazirgi tańda kóptegen elderdegi mańyzdy taqyryp – azamattardyń tsıfrlyq quqyqtaryn jáne jeke kompanııalardyń telefon arqyly azamattardyń derekterine qol jetkizýi sekildi syn-qaterlerdi de talqyladyq.
- Genderlik teńdik jáne áıelderdiń múmkindikterin keńeıtý EQYU jumysynyń mańyzdy aspektileri bolyp otyr. Osy salada qandaı bastamalar men baǵdarlamalar iske asyrylýda?
- Genderlik teńdik jáne áıelderdiń múmkindikterin keńeıtý – EQYU jumysynyń negizgi irgetasy jáne júregime jaqyn máseleler. Jaqynda men áıelderdiń halyqaralyq qaýipsizdiktegi rólin arttyrý jónindegi mindettememiz aıasynda Beıbitshilik salasyndaǵy áıelder kóshbasshylyǵy baǵdarlamasyn jáne «Jas áıelder beıbitshilik úshin» bastamasyn iske qostym.
EQYU retinde biz áıelderdiń qoǵam ómiriniń barlyq aspektilerine tolyq jáne teń qatysýyna járdemdesý mindettemesin aldyq. Osy maqsatta biz áıelderdiń saıası jáne qoǵamdyq ómirge qatysýyn qoldaý, ekonomıkalyq múmkindikterdi keńeıtý jáne genderlik zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý boıynsha ártúrli bastamalar men baǵdarlamalardy júzege asyramyz. Mysaly, bizde Ortalyq Azııadaǵy energetıkalyq sektorda jumys isteıtin áıelderdi qoldaý jobasy bar, sebebi bul sektorda negizinen erler basym.
Astanada bizdiń Baǵdarlamalar keńsesi Qazaqstandaǵy parlamentarızmdi damytý qorymen birlesip, áıelderdiń saıası, áleýmettik jáne ekonomıkalyq quqyqtary men múmkindikterin keńeıtý boıynsha kýrstar usynady. Onyń eki múshesi 2023 jylǵy jergilikti saılaýǵa sátti qatysqanyn maqtan tutamyn. Biz genderlik teńdik pen áıelder quqyǵyn ilgeriletýde, sondaı-aq árbir adam qoǵamnyń damýy men ál-aýqatyna óz úlesin qosa alatyn ortany qurýda Qazaqstanmen tyǵyz yntymaqtastyqty jalǵastyramyz.
- EQYU men Qazaqstannyń seriktestiginen Bas hatshy retinde qandaı nátıje kútesiz jáne ol Ortalyq Azııadaǵy óńirlik turaqtylyq pen yntymaqtastyqqa qalaı yqpal ete alady?
- Qazaqstannyń óńirlik ıntegratsııany ilgeriletýdegi mindettemesi men tájirıbesi sózsiz ony ereksheleıdi. Qazaqstan – óńirlik qaýipsizdikti, ekonomıkalyq órkendeýdi jáne adamı damýdy qamtamasyz etýdegi negizgi oıynshylardyń biri. Bul bizdiń seriktestigimizden de kórinedi. Men Qazaqstannyń EQYU hatshylyǵymen jáne ınstıtýttarymen syndarly ózara is-qımyly men tyǵyz yntymaqtastyǵyn joǵary baǵalaımyn. Biz birlesip, shekara qaýipsizdigin basqarýdy nyǵaıtýdamyz jáne kıberqylmysty qosa alǵanda, transulttyq qaýip-qaterlerge qarsy turyp kelemiz. Klımattyń ózgerýi sııaqty aımaqqa aýyr zardaptary bar jahandyq máselelerdi de sheship jatyrmyz.
- Búginde EQYU aldynda turǵan qıyndyqtardy qalaı sıpattaısyz jáne bolashaqta Eýropadaǵy qaýipsizdik mehanızmderi qanshalyqty ózgeredi?
- O basta EQYU kózqarastary bir-birine kereǵar memleketter arasyndaǵy dıalog alańy retinde qurylǵan edi. Jeke ózim kelispeýshilikterdi ashyq talqylaýǵa bolatyn EQYU sııaqty ınklıýzıvti alańdar qajet bolyp qalatynyna senimdimin. Biz keń aýqymdaǵy qaýipsizdik máselelerine kezigip otyrmyz jáne olardyń qandaı da bir naqty shekaramen shektelmeıtinin bilemiz. Qaýipsizdik kórshiles aımaqtardyń qaýipsizdigimen tyǵyz baılanysty jáne dıalogqa, senimdi nyǵaıtýǵa jáne barlyq qatysýshy memleketter arasyndaǵy yntymaqtastyqqa degen adaldyǵymyzdy saqtaý men nyǵaıtý áli de mańyzdy.
- Suhbatyńyz úshin rahmet!