Ekstremıstik ıdeıalardyń taralýyna eń áýeli zııatkerlik turǵyda qarsy turý kerek - Qaırat Lama Shárip
- Qaırat Qaıyrbekuly! «Dinı ekstremızmniń aldyn alý» jáne «dinı ekstremızmge qarsy kúresý» uǵymdarynyń araqatysy jóninde ne aıtasyz? Olar tájirıbede qalaı júzege asyp jatyr?
- Din isteri agenttigi konfessııaaralyq kelisimdi qamtamasyz etý, azamattardyń dinı senim erkindigi quqyǵyn jáne dinı birlestiktermen ózara baılanys salalaryn, sondaı-aq atalmysh baǵyttaǵy salaaralyq úılestirýde memlekettik strategııany júzege asyrýshy ortalyq atqarýshy organ bolyp tabylady. Tatýlyq pen turaqtylyq Qazaqstannyń ishki saıasatynyń basty basymdyǵy jáne de respýblıkamyzdyń órlep órkendeýiniń qajetti alǵysharty bolyp tabylady, sondyqtan da memlekette olardy qamtamasyz etetin tutastaı bir júıe qalyptasqan. Osy júıede Agenttik ózindik orynǵa ıe. Búgingi din sekildi óte názik saladaǵy turaqtylyqqa tóngen syn tegeýrinder men qaterler ekstremızm túrinde boı kóterdi. Ideologııa, teris pıǵylǵa úndeý ıakı lańkestik áreketter arqyly dinı ekstremızm ózine jol salyp jatyr. Sóz joq, biz Qazaqstan Respýblıkasynyń «Ekstremızmge qarsy is-qımyl týraly» Zańyna sáıkes dinı saladaǵy ekstremızmge toıtarys berip, ymyrasyz kúresýge tıispiz. Osy Zańǵa sáıkes, dinı ekstremızmmen kúresý memlekettik organdardyń qyzmetine jatady. ıAǵnı, adam quqyqtary men azamattardyń bostandyqtaryn, Ata Zań negizderin qorǵaýǵa baǵyttalǵan sharalardy júzege asyrý kópkonfessııaly elimizdiń tutastyǵy men ulttyq qaýipsizdigin ekstremızm qaterinen qorǵap, ekstremızmniń aldyn alý, anyqtaý, jolyn kesý jáne onyń saldaryn joıý, sondaı-aq ekstremızmniń júzege asýyna jol ashatyn sebepter men alǵysharttardy anyqtap, joıyp otyrý memlekettik organdardyń basty mindeti. Bir sózben aıtqanda, zańnamalyq deńgeıde ekstremızmniń tamyryn tereń jaıýǵa múmkindik bermeıtin alǵashqy kezeńinen bastap ony zalalsyzdandyryp otyrýǵa basymdyq beriledi.
Otandyq zańnamanyń normalaryn oryndaý úshin agenttik óz Erejesinde bekitilgen aqparattyq-nasıhattyq sharalardy júzege asyrý mindetine den qoıady. Osy mindettiń aıasynda halyq arasynda dinı ekstremızmniń aldyn alý úshin aqparattyq-nasıhat toptary qurylyp, olar Agenttik pen onyń jergilikti departamentteri basshylyǵymen búkil Qazaqstan aýmaǵynda aqparattyq jumystar júrgizýde. Mundaı toptardyń quramyna ımamdar, dintanýshylar, ǵalymdar, din isteri boıynsha ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdar qyzmetkerleri kiredi. Jumys barysynda aqparattyq-nasıhat toptary halyqtyń barlyq áleýmettik toptaryn qamtýǵa tyrysýda, bul jumystarda birinshi kezekte, árıne, jastar ortasy keńinen qamtylýda.
- Sizdińshe, búgingi ekstremıstiń bet-beınesi qandaı?
- Bárimiz ekstremızm ataýlynyń ıdeologııa ilgishinen bastalatynynan habardarmyz, ıaǵnı, adamdardy motıvatsııalap is-áreketke ıtermeleıtin ıdeıalar shoǵyry. Sondyqtan da dinı ekstremızmdi KSRO taraýynyń kóp saldarynyń biri retinde kórsetsek qatelespeımiz. Eski ıdealdar qulady, al qoǵam jańalaryn qalyptap úlgermedi. Mine, naq sol sátte postkeńestik keńistikke álemniń túkpir túkpirinen qoǵamdyq jáne memlekettik qurylystyń áralýan nusqalary enteleı endi. Bul dúrmekten sheteldik dinı jáne dinı-saıası toptar da tys qalmady. Buǵan bizdiń batys shekaramyzǵa taıaý aýmaqta Reseı Federatsııasynyń lańkesterge qarsy áskerı qımyldar júrgizgenin qosyńyz. Olar ózderiniń dinı-saıası túsinikterine sáıkes federatsııa quramynan bólinip shyǵýǵa tyrysty. Bul oqıǵalar elimizdiń batys óńirlerinde ıdeıalyq turǵyda tumaý sekildi juqty. Osyndaı áserlerdiń nátıjesinde keıbir jastar dáýirler qıylysyndaǵy baǵdarsyz býyn retinde ıdeologııalyq yqpalǵa ushyrady, muny tipten, sheteldik ekstremıstik ortalyqtar tarapynan týyndaǵan ıdeologııalyq dıversııa dep ataýǵa da bolady.
- Qazaqstandaǵy dinı radıkalızm týraly sóz qozǵalsa sáláfızm taqyryby basa aıtylady. Sáláfızmniń Qazaqstan úshin dástúrli bolyp tabylatyn hanafı mazhabynan basty aıyrmashylyǵy nede?
- Sýnnıttik ıslamdaǵy mazhabtardy hrıstıandyqtaǵy pravoslavıe men katolıtsızmmen áste salystyrýǵa bolmaıtynyn atap ótken jón. «Mazhab» sóziniń ózi «baǵyt, durys jolǵa shaqyrý» degendi bildiredi. Fıkh boıynsha mazhabtar bar, ıaǵnı, ıslam quqyǵy boıynsha jáne de aqıda boıynsha, bylaısha aıtqanda, senimge negizdelgen mazhabtar bar. Sharıǵattyń quqyqtyq mektepteri bir bólek te, ózindik qudaıtanýshylyq tanymdaryn alǵa tartqan mektepter bir bólek.
«Mazhabtar» dep quqyqtyq mektepterdi, al qudaıtanýshylyq mektepterdi «aqıdalar» dep ataıdy. Bul qalyptasqan úrdis. Osy eki belgige qarap-aq ıslamdaǵy barsha baǵyttardy jikteýge bolady. Degenmen de mazhab pen aqıdanyń múldem eki bólek nárse ekenin uǵyp alǵan jón. Málim bolǵandaı, dástúrli quqyqtyq mazhabtardyń sany tórteý: hanafı, shafıǵı, málıkı, hanbalı. Qudaıtanýshylyq iri mektepterdiń sany ekeý: asharıttik jáne Ortalyq Azııa úshin dástúrli sanalatyn matrýdı mektepteri. Bul oraıda matrýdı aqıdasy tarıhı turǵyda belgili bir aımaqtarda hanafı mazhabymen astasqan, al asharıttik bolsa, shafıǵı jáne málıkı mazhabtarymen jáne t.b astarlasyp ketken.
Sáláfızmniń keńinen taralǵan elderine Saýd Arabııasy jáne de onymen japsarlas jatqan Parsy shyǵanaǵy elderi jatady. Olarda hanbalı mazhaby basymdyqqa ıe. Degenmen sáláfızmniń ózi bir mazhabty ustanýdy mindetti dep bilmeıdi, al keıbir sáláfı ǵulamalary basy bútin mundaıdy joqqa shyǵarady. Osy sebepti de keshe ǵana namaz úırengenine qaramastan qandaı da bir «mazhabtyń qajeti joq» dep negizsiz jar salatyn sáláfı qara kóz jigitterdi kezdestire alamyz.
Sáláfıler «sáláfterdiń taza aqıdasyn ustanamyz», ıaǵnı, «aldyńǵylardyń jolymen júremiz» dep daýryǵady. Islam dástúrinde alǵashqy úsh tolqyn, ıaǵnı, Muhammed paıǵambardyń (s.ǵ.s) sahabalary jáne de odan keıingi musylmandardyń eki tolqyny osylaı atalady. Alaıda dástúrli qudaıtanýshylyq mektepteriniń kóptegen ókilderi munymen esh kelispeıdi.
Sonymen qatar Qazaqstandaǵy sáláfıtterdiń kópshiligi qazaq salt-dástúrlerin «bıdǵat» («ruhsat etilmegen jańalyq») nemese «shırk» (Allaǵa serik qosý) sanaı otyryp túbegeıli joqqa shyǵarady. Bul rette olar qazaqtardyń keıbir ulttyq dástúrleriniń paıda bolýynyń tarıhı sebepterin túsinýge tyryspaıdy.
Qoǵamymyzda oryn alǵan taǵy bir daýly másele - bizdiń sáláfı dep esepteletin dindarlar saýdııalyq sheıhterdiń óz azamattary - saýdııalyqtar úshin shyǵarǵan pátýalaryn jıi qoldanyp, oılanbastan el ishinde nasıhattap júr. Biraq ıslam dástúrinde pátýalardy ár elde óziniń múftıi shyǵaratyny jurtqa belgili. Bir másele boıynsha úkim naqty bir qoǵamdaǵy jaǵdaılarǵa baılanysty ártúrli bolýy múmkin. Taǵy da qaıtalap aıtamyn, bul ıslam quqyǵynyń negizderi. Qasıetti Quran Kárimde Alla Taǵalanyń adamdardy ártúrli qylyp jaratqandyǵy týraly aıtylady («Áı adam balasy! Shúbásyz senderdi bir er, bir áıelden (Adam, Haýadan) jarattyq. Sondaı-aq bir-birińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar, rýlar qyldyq). (49-súre «Hýjýrat», 13 aıat).
Sondyqtan, aıaǵyna nyq tura bastaǵan jáne qoǵamdyq, sonyń ishinde dinı sanasy qalyptasyp kele jatqan jas memleketimizde mundaı alaýyzdyqqa jol berilmeý qajet dep esepteımiz. Bul qoldy qýsyryp qarap otyrýǵa bolmaıdy degen sóz. Keń aýqymdy aǵartýshylyq jumys júrgizý qajet, bul tusta Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyna zor tarıhı jaýapkershilik júktelip otyr. Mundaǵy basty másele sonda, bizdiń elimizde dinı ádep-ǵuryptar men dástúrler sabaqtastyǵy úzilip qalǵan, osy sebepti de bir ýaqytta aınadaı tazalanǵan dinı óriste áralýan dástúrli emes aǵymdar aram shóp syndy qaýlady jáne de bul sózimiz ıslamdyq aǵymdarǵa ǵana qatysty emes.
Sonymen, qazirgi eń mańyzdy jaıt - jastarymyzdy, óskeleń urpaqty osyndaı keleńsiz kózqarastarǵa urynýdan saqtap qalý. Al úıirinen adasqandar erte me, kesh pe, aqylǵa kelse kerek. Qazirdiń ózinde sáláfıler 2000-shy jyldardaǵydaı emes, ózderin anaǵurlym saq ustaıdy. Keıbireýleri tipti kúndelikti turmysta dástúrli hanafı mazhabyn qabyldaýǵa ázir, qala berdi meshitte otyrǵanda ımamdar ótinip jatsa «ámın» dep aıǵaılaýyn da qoıyp keledi.
- Sonda ózin-ózi jaratyndar, polıtsııa qyzmetkerlerin atyp jatqandar kimder?
- Muny tákfirshiler men jıhadshylar jasap jatyr. Shyntýaıtynda, bul bir úderistiń eki satysy, tákfir men jıhad jarııalaýdyń arasy bir-aq qadam. Ózderiniń qudaıtanýshylyq kózqarastary boıynsha olar sáláfılerge jatady, ıaǵnı, sáláfı aqıdasyn ustanady, áıtse de saıası turǵyda Mysyr radıkaly, 1966 jyly ólim jazasyna kesilgen, keıde búgingi musylman álemindegi barsha ekstremıstik aǵymdardyń «ókil ákesi» atanyp júrgen Saıd Kýtbanyń ádisine sáıkes áreket etedi. Sondaı-aq ol «Musylman baýyrlar» qozǵalysynyń radıkaldy qanatynyń ıdeologtarynyń biri. Sondyqtan da biz tákfırızmdi dinı ekstremızmniń eń bir qaterli túri retinde tanımyz.
- Sońǵy kezderi sáláfılermen qatar «Tablıǵı jamaǵat» ataýyn alǵan qozǵalys týraly áńgimelerdi de qulaǵymyz jıi shalyp qalyp jatady. Osy jóninde aıtsańyz?
- «Tablıǵı jamaǵat» - sózbe sóz berer bolsaq, «Ýaǵyz qaýymy», 1926 jyly Úndistanda Maýlana Muhammad Ilıas tarapynan uıymdastyrylǵan saıası, patsıfıstik dinı qozǵalys. Qozǵalystyń ereksheligi baǵdarlamasynyń, jarǵysynyń, múshelik ınstıtýtynyń joqtyǵy. Tablıǵıshylar júıeli tájirıbe men úı aralap, esikten esikke jalǵasqan belsendi ýaǵyzdy eń basty qundylyq dep biledi. Degenmen olar tereń dinı bilim alǵandy quptaı bermeıdi, oǵan nemquraıdy qaraıdy, arzymaıtyn nárse dep esepteıdi. Al bizde saýatsyz ýaǵyzshylar onsyz da jetkilikti. Ótken ǵasyrdyń 20-shy jyldarynda Úndistanda laıyq bolǵan nárse XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstanǵa múlde úılespeıdi.
- Radıkaldy dinı aǵymdarǵa qalaı qarsy turýǵa bolady?
- Kúshtik jáne preventıvti ádister bar. Preventıvti jumystardyń sapalyq turǵyda jaqsarǵany durys. Osyǵan baılanysty, qoǵamdaǵy ondaı ekstremıstik ıdeıalardyń taralýyna eń áýeli zııatkerlik turǵyda qarsy turý kerek. Dinı ekstremısterdi zalalsyzdandyrýda ózge de yqpal etý sharalarymen qatar teologtardyń róli asa zor. Tájirıbeli teologtar, dintanýshylar, din salasy mamandary - ekstremıster men radıkaldardyń ıdeologtaryna saýatty ári joǵary dárejede qarsy tura alatyn qoǵamnyń birden-bir kategorııasy. Teologtar qasıetti Quran kitabyndaǵy qazynaly ámbebap bilimge ıe. Dinı dogmatıka salasy men dinı senimniń doktrınalyq erejelerin, rásimderdi jáne ózge de kýlttik praktıkalarǵa qatysty bilimniń moldyǵy olarǵa batyl ıdeıalyq qarsylastarymen ustasýǵa múmkindik beredi. Sondaı-aq radıkaldy dinı aǵymdarǵa qarsy kúresý joldaryn izdeýmen jekelegen ǵylymı-zertteý ortalyqtary aınalysady..
- Islam týraly aıtqanda zamanaýı ómir salty, bilim men mádenıetti dinmen ushtastyrý máselesi de qylań beredi. Basqasha aıtqanda, ıslam men modernızatsııanyń astasýy múmkin be?
- Hanafı mazhabynyń rýhanı praktıkasy ulttyq mádenıet pen jalpyadamzattyq qundylyqtarǵa qurmetpen qarap keldi. Bul túsiniktiń ózeginde erteden ıslamǵa tán bolǵan toleranttylyq pen ashyqtyq uǵymdary jatyr. Qazaqstandaǵy ultaralyq jáne konfessııaaralyq kelisimniń dúnıetanymdyq kesheni shamamen birjarym myń jylǵa sozylǵan ıslamı órnek arqyly qalyptasty.
Zamanaýı qoǵam óskeleń dinılik pen modernızatsııanyń úılese alatynyn kún tártibine qoıyp otyr. Bizdiń elimizdegi modernızatsııa ádildik, adaldyq, rýhanılyq, bilim, eńbek, senim jáne quqyq basymdyǵy sekildi qundylyqtardyń qoǵamda qalyptasýyna baılanysty. Bul qundylyqtardyń bári de ıslam qundylyqtary bolyp tabylady. Biraq bul úshin ımamdarmen tize qosa otyryp áreket etý kerek. Meshitterdegi ýaǵyzdarda dinge shaqyrý ǵana emes, jastardy rýhanı damýǵa, bilimge, kemeldenýge, qoǵam ıgiligi úshin ter tógýge shaqyratyn nasıhattar da aıtylýy kerek.
Islam oqshaýlaný men rýhanı kembaǵaldyqty qabyl almaıtyn din, ol dinge senýshilerdi jalpyǵa túsinikti gýmanıstik qundylyqtarǵa baýlıdy.