Ekinshi dúnıejúzilik soǵys: Tarıh pen taǵylym
Soǵys tarıhyna qysqasha sholý
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys 1939 jylǵy 1 qyrkúıekten 1945 jylǵy 2 qyrkúıekke deıin sozylǵan, álem halqynyń 80 paıyzǵa jýyǵy (shamamen 1 mlrd. 700 mln. kisi) zardabyn tartqan surapyl soǵys. Soǵys órti sol kezde álemdegi 73 memlekettiń 62-sin (Eýrazııa jáne Afrıka qurlyǵy) sharpyp ótken. Soǵysqa qatysqan áskerılerdiń sany 110 mıllıonnan assa, sol soǵysta 50 mıllıonnan asa adamnyń ómiri qurban bolǵan.
Post Keńestik keńistikte áli kúnge osynaý alapat soǵystyń negizgi sebepkeri retinde fashıstik Germanııanyń agressııalyq saıasaty ǵana negizgi sebep bolǵan kórsetedi. Alaıda soǵystyń bastalýy tereńde jatqanyn, Germanııamen qatar, ózge iri memleketterdiń basshylary da janama sebep bolǵanyn aıta ketý kerek.
Jańa zaman tarıhynda alyp ımperııalar otarlaý saıasatyn qarqyndy júrgizip, jer sharyn ózara bólisip alǵanyn tarıhtan jaqsy bilesizder. Al HІH ǵasyrdyń ortasynan bastap kúsheıgen Germanııa men Japonııa otarlaıtyn el tappaı, ózderin úlken qazynadan quralaqan qalǵandaı sezinedi. Bul atalǵan elderdiń agressııalyq saıasatyn týǵyzyp, sońynda Birinshi dúnıejúzilik soǵys otyn tutatty. Osynaý ǵalamdyq alapat soǵysta Úshtik Odaq quramyndaǵy Germanııa Antanta elderinen jeńilis taýyp, Versal-Vashıngton kelisimshartyna májbúrli túrde qol qoıady.
Kelisimshartta Germanııa óziniń áskerı, ekonomıkalyq jáne saıası múmkindigin edáýir tejeıtin kóptegen shekteýlerdi moıyndaýǵa kelisim beredi.
Birinshiden – Elzas pen Lotorıngııany Frantsııaǵa, Batys Prýssııanyń biraz bóligin Polshaǵa, Eıpendi Belgııaǵa qaıtarady. Saar Ulttar Lıgasynyń baqylaýyna ótip, Germanııanyń otar aýmaqtary AQSh, Anglııa jáne Frantsııanyń ıeligine ótedi.
Ekinshiden – Germanııanyń qurlyqtyq áskeriniń sany 100 myńnan aspaıtyn bolyp kelisiledi.
Úshinshiden – Germanııa jeńimpaz elderge úlken kólemde reparatsııa tóleýge mindettenedi.
Bul sheshimder túptep kelgende Germanııa halqynyń boıynda kek qaıtarý, ózin qaıta moıyndatý syndy ishki yza sezimin qaıta laýlatyp, ýaqyt óte kele Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń paıda bolýyna alyp keldi. Germanııadaǵy Ulttyq sotsıalıstik nemis jumysshylar partııasy qysqa merzimniń ishinde tanymaldyqqa ıe bolyp, 1933 jyly bılikke Adolf Gıtlerdiń kelýine yqpal etedi. Ol tegi uly arıılik nemis halqynyń tarıhta ketken esesin qaıtarý jónindegi jalyndy sózderimen kópshilikti óziniń janyna tez toptastyra bildi.
Gıtler taza qandy nemis ultynyń ıadrosyna Germanııadan bólek Avstrııa, Chehoslovakııa jáne Polshanyń batys aýmaǵyn qosýdy ustanyp, osy ıdeıany iske asyrý jolyna kirisedi. Onyń syrtyndaǵy elder Úshinshi Reıhtiń baǵynysty aýmaǵy sanaldy. Bul Birinshi dúnıejúzilik soǵysta jeńilip, aýyr shekteýlerdi qabyldaǵan jáne osy arqyly eńsesi túsken nemis halqynyń rýhyn qaıta oıatyp, jigerlendirgen qadam boldy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýyna Germanııanyń agressııalyq saıasatynan bólek, sol kezde tanymal bolǵan «ymyralastyrý saıasaty» arqyly gıtlerlik Germanııanyń Avstrııa men Chehoslovakııany jaýlap alýyn maquldaǵan Ulybrıtanııa Premer-Mınıstri Nevıll Chemberlenniń áreketi men «Molotov-Rıbbentrop paktisine» qupııa qol qoıǵyzǵan, sol arqyly Polshany Keńes Odaǵy men fashıstik Germanııa arasynda bólisip alýǵa kelisken, eki el arasynda soǵys órtin tutatpaý týraly ýaǵdalasqan Keńes Odaǵynyń jetekshisi Iosıf Stalınniń de kinási bar ekeni týraly aıtylady.
Tarıhshylar Chemberlenniń «ymyralasý saıasaty» Gıtler áskeriniń erkin qımyldaýyna, onyń áleýetin arttyrýyna múmkindik bergenin jáne osy árekettiń nátıjesinde kóptegen memleketterdiń zardap shekkenin aıtady. Sondyqtan «ymyralastyrý saıasaty» tarıhtaǵy eń sátsiz jáne qate saıasattyń mysaly retinde atalady.
Ulybrıtanııa Premer-Mınıstri Nevıll Chemberlen men Germanııa Reıhkantsleri Adolf Gıtler kezdesýde
Stalın de Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalar aldynda 1939 jyly 23 tamyzda Gıtlermen kelisip, Rıbbentrop-Molotov paktisine qol qoıǵyzady.
1939 jylǵy 23 tamyzda KSRO jáne Germanııa Syrtqy ister mınıstrleri V. Molotov pen I. fon Rıbbentroptyń paktige qol qoıǵannan keıingi sáti
Bul pakti biraz ýaqyt qupııa kúıinshe saqtalady. Qujatqa sáıkes Reseı Polshanyń shyǵys bóligine, Germanııa batys bóligine ıelik etetin bolyp kelisedi. Sonymen qatar, eki derjava ózderiniń syrtqy «yqpal etý aımaqtaryn» belgilep alady. Paktige sáıkes Reseıge Baltyq jaǵalaýy elderi, Shyǵys Eýropa tıesili bolsa, Germanııaǵa Eýropanyń ózge óńirleri tıesili boldy. Eki memleket Vısla, Narev jáne San ózenderiniń boıymen Polshany ózara bólisip alady. Atalǵan ózenniń boılary eki derjava arasyndaǵy býferlik aımaq bolyp esepteldi.
Búginde resmı Kreml «Rıbbentrop-Molotov paktisi» Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýyn kesheýildetý jáne óz kúshin jınaqtap maqsatynda jasalǵan kelisimshart ekenin, osy arqyly kóptegen adam shyǵynyn azaıtýǵa múmkindik alǵanyn aıtyp, KSRO basshylyǵynyń sol kezdegi áreketin aqtap alýǵa tyrysýda.
2019 jylǵy 22 qyrkúıekte Reseı Federatsııa Syrtqy ister mınıstrliginiń «VKontakte» áleýmettik jelisinde osy mazmunda jazylǵan resmı málimdemesi Baltyq jaǵalaýy elderiniń resmı narazylyǵyna, tarıhshylardyń synyna ushyrady. Olar Keńes áskeriniń 1940 jyly Baltyq jaǵalaýy elderine jasalǵan shabýylyn agressııalyq saıasattyń aıqyn kórinisi retinde aıyptaýda.
Latvııanyń Reseı Federatsııasyndaǵy Elshisi Marıs Rıekstınshtiń «Twitter» áleýmettik jelisindegi jazbasy
Latvııanyń Syrtqy ister mınıstri Edgars Rınkevıchstiń «Twitter» áleýmettik jelisindegi jazbasy
Osylaısha, Keńes Odaǵynyń resmı kelisimin alý arqyly Germanııa 1939 jylǵy 1 qyrkúıekte Polshaǵa basyp kiredi. Bul Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalǵan kúni retinde esepteledi. Aıta keterlik taǵy bir másele, qytaı tarıhshylary Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastaýyn 1937 jyldyń 7 shildesinen alady. Óıtkeni dál osy kúni Japon áskeri Qytaı jerine basyp kiredi jáne eki el arasyndaǵy qaqtyǵys 1945 jylǵa, ıaǵnı, Japonııanyń jeńilis tabýyna deıin jalǵasady. Bul kózqarastyń da jany bar. Óıtkeni Germanııanyń odaqtasy sanalatyn Japonııanyń Qytaıǵa ashqan soǵysy Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵanǵa deıin jalǵasady jáne kóptegen adam shyǵynyna alyp keledi.
KSRO-Germanııa qatynastaryna qaıta oralsaq.
Tarıhshylar KSRO-nyń osy shabýylǵa daıyn bolmaýyn Stalınniń kinási retinde baǵalaıdy.
Birinshiden – KSRO-nyń sol kezdegi soǵys taktıkasy shabýyl jasaýǵa negizdelgenin, qorǵanys áleýetiniń, qorǵana soǵysýǵa qatysty myqty taktıkasynyń joq bolǵany aıtylady.
Ekinshiden – KSRO-nyń negizgi áskerı kúshteri Polsha jerine ornalasyp úlgermegen. Sáıkesinshe bul nemisterdiń tutqıyldan jasaǵan shabýylyna der kezinde, uıymdasqan túrde toıtarys bere almaýdan bólek, qysqa ýaqytta negizgi strategııalyq núktelerden aırylyp qalýǵa yqpal etti.
Úshinshiden – Rıbbentrop-Molotov paktisinde ýaǵdalasqan shabýyl jasaspaý ýádelerine degen senimniń ózi soǵystyń alǵashqy ýaqytynda bolǵan kóptegen shyǵynnyń sebebi retinde aıtylady.
KSRO bolsa Rıbbentrop-Molotov paktisinde ýaǵdalasqandaı 17 qyrkúıekte «Polshany azat etý» uranymen Polshanyń shyǵysyna óz áskerin kirgizedi. Sondyqtan bul kúndi kásibı tarıhshylar Keńes Odaǵynyń Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa resmı kirisken kúni retinde esepteıdi.
Germanııa Eýropanyń kóp memleketterin qysqa merzimde tize búktirý arqyly 1941 jyly 22 maýsymda Keńes Odaǵyna tutqıyldan basyp kiredi. Bul keńestik jylnamada Uly Otan soǵysynyń bastalýy nemese fashıstik Germanııanyń shabýyly nátıjesinde Keńes Odaǵynyń Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa kirisken ýaqyty retinde sanalyp keldi.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys negizinen bes maıdanda ótti. Birinshisi – Shyǵys Eýropada, ıaǵnı KSRO men Germanııa arasynda, ekinshisi – Batys Eýropada Anglııa, Frantsııa t.b. elder men Germanııa arasynda, úshinshisi – Jerorta teńizi aýmaǵynda Italııa, Grekııa, Albanııa, Soltústik Afrıka t.b. elder arasynda, tórtinshisi – Afrıka jerinde Efıopııa, Somalı, Kenııa, Sýdan t.b. elder arasynda, besinshisi – Tynyq muhıty basseıninde nemese Ońtústik Shyǵys Azııa aýmaǵynda Japonııa, Amerıka, Qytaı, Keńes Odaǵy jáne ózge elderdiń qatysýymen boldy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys adam shyǵyny boıynsha álemdik tarıhtaǵy eń qatigez, qııankeski urys sanalady. Soǵys barysynda shamamen 60-65 mıllıon adam shyǵyny bolǵan. Onyń eń kóbisi Keńes Odaǵynan bolǵany aıtylady. KSRO 27 mıllıonǵa jýyq adamynan aırylǵan. Budan bólek osynshama adam jaraqat alyp, múgedek atanǵan. Qanshama ana balasynan, áıel kúıeýinen, búldirshin ákesinen aıryldy. Soǵys qanshama júrekke jazylmas jara saldy.
Tek KSRO-nyń ózinde 171, qala, 70 myń aýyl, 32 myń zaýyt-fabrıka, 98 myń kolhoz jáne 2890 MTS qıratylyp, búlingen .
Bul sııaqty zardapty, shyǵyndy budan ári de sanamalaı berýge bolady.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta Keńes áskeri qatarynda soǵysqan qazaqstandyqtar
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qazaq jerine de úlken zardaptar, qıyndyq alyp keldi. Soǵysqa Qazaqstan jerinen 1 mıllıon 200 myń sarbaz, 12 atqyshtar, 4 kavalerııalyq dıvızııa, 7 atqyshtar brıgadasy, 50-ge jýyq ár túrli polk pen batalon tartylǵan.
Soǵysqa qatysqan qazaqstandyq áskerdiń teń jartysyna jýyǵy qaza tapqan. 500-dan asa qazaqstandyq sarbaz Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn aldy.
Qazaqstan jerinen tylda eńbek etken aǵa-apalarymyzdyń sanynda shek joq. Olar ortaq otan sanalǵan Keńes odaǵynyń áskerin azyq-túlikpen, qajetti oq-dárimen, kıim-keshekpen, qarjymen qamtamasyz etý jolynda aıanbaı ter tókti. Qazaqstan jerinen maıdan úshin 4 700 000 000 rýbl qarajat jóneltilgen. Keńes áskeriniń qarýynan atylǵan oq dárige qajetti qorǵasynnyń onnan toǵyzy qazaq jerinde óndirilgenin de aıta ketý kerek. Bul tylda eńbek etken qarapaıym eńbekshilerdiń, jas balalardyń tókken teriniń arqasy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta eren erlik kórsetip, tarıhta esimderi altyn áriptermen jazylǵan Baýyrjan Momyshuly, Talǵat Bıgeldınov, Raqymjan Qoshqarbaev, Qasym Qaısenov, Saǵadat Nurmaǵambetov, Nurken Ábdirov, Álııa Moldaǵulova, Mánshúk Mámetova, Hıýaz Dospanova syndy jaýynger batyrlardyń qazaq jerinen shyqqany biz úshin úlken maqtanysh.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysyp, erlik kórsetken ardager aǵa-apalarymyzǵa kórsetiletin qurmet alasarmaýy tıis. Óıtkeni olar syn saǵaty týǵanda qolyna qarý alyp, maıdanǵa attandy. Osy arqyly óziniń Otan aldyndaǵy boryshyna adaldyq tanytty. Búginde Qazaqstanda soǵys ardagerlerine degen qurmet, materıaldyq jáne moraldyq qoldaý az emes.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys: búgin jáne erteń
Adamzat balasy ótkenimen, búginimen jáne keleshegimen ómir súredi. Osy rette, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan sabaq alýdyń, Jeńis kúni merekesin atap ótýdiń ózindik mańyzy bar.
Kez kelgen soǵys keıingi urpaqqa taǵylym bolýy tıis. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys adamzat tarıhynda ıadrolyq qarý qoldanylǵanymen este qaldy. ıAdrolyq qarýdyń zalalyn álem jurty kórdi. Biraq bul jer júzindegi ıadrolyq qarýǵa umtylý, ony barynsha jetildirý úrdisine kedergi bola almady. Ótken ǵasyrdyń elýinshi-alpysynshy jyldary batys pen shyǵys blogy elderi arasynda oryn alǵan Qyrǵı-qabaq soǵys ta osynyń aıqyn dáleli. Álemde áli kúnge ıadrolyq qarýmen ses kórsetýshi, jappaı qyryp-joıatyn qarý jasaýǵa umtylýshy elder az emes.
Sondaı-aq, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń adamzat balasy ómirine qatysty aýyr zardaby álemdik qaýymdastyqqa tolyqqandy sabaq bolmaı otyr. Buǵan jer-jerde oryn alyp jatqan lokaldi kıkiljińder, soǵystar, alyp ımperııalardyń agressııalyq saıasaty dálel.
Osy tusta nazar aýdararlyq bir másele – osynaý alapat soǵysqa qatysty termınologııalyq máselege jiti qaraǵanymyz abzal. Keńestik tarıhnamada «Uly Otan soǵysy» termıni keń tarap, barlyq oqýlyqta, BAQ betterinde, halyq arasynda keńinen qoldanyldy. Búginde Qazaqstan táýelsizdikke qol jetkizgeli otyz jylǵa jýyqtady. Bizdiń bir ǵana otanymyz bar. Ol – táýelsiz Qazaqstan Resbýlıkasy. Sondyqtan tarıhtyń kemesine mingen KSRO kezeńinde usynylǵan ıdeologııalyq platformadan bas tartyp, búkil álem ataıtyn «Ekinshi dúnıejúzilik soǵys» termınin qoldanǵanymyz oryndy bolmaq.
Sondaı-aq, kez kelgen merekeniń, ataýly kúnniń ózine tán ómirsheńdigi de bolmaq. Osy oraıda, Jeńis kúniniń bizdiń urpaq úshin, aǵa býyn úshin mańyzy zor. Óıtkeni bul soǵysta bizdiń kózimiz kórgen aǵa býynnyń nemese ata-anamyzdyń áke-shesheleriniń tókken mańdaı teri, aqqan qany jatyr. Al keleshekte, jańa býyn, óskeleń urpaq bul datany qalaı qarsy almaq, olar úshin bul kún syrttaı emotsııasyz obektıvti kózben qaraıtyn tarıhı data bola ma ony ýaqyt kórsetedi.
Bul soǵys post keńestik elderde áli de ıdeologııalyq tásilmen qaraýdan arylmaǵan. Tek tarıhı kontekste baǵalaý jetpeı jatqanyn da aıta ketý kerek.
Bıyl Jeńis týynyń kókke kóterilgenine 75 jyl. Bul rette, el kóleminde Jeńis kúnin atap ótýge arnalǵan is-sharalar az emes. Onyń kópshiligi álemde qalyptasqan pandemııalyq jaǵdaıǵa baılanysty onlaın formatqa aýystyrylǵan. Bul ataýly datany atap ótýdiń mańyzy eń áýeli tarıhtan sabaq alý, jas urpaqtyń boıynda otanshyldyq, ádildik sezimin qalyptastyrý, ardager aǵa býynǵa qurmet kórsetýmen ólshenbek.
Sóz sońynda barsha oqyrmandy 9 mamyr – Jeńis kúnimen quttyqtaımyn! Surapyl soǵys tek tarıhta qalyp, táýelsiz elimizdiń aspany máńgi ashyq bolǵaı.
Sáken Esirkep