Ekinshi dúnıejúzilik soǵys: aqıqat pen aqtańdaq
Jasyratyny joq, jyl ótken saıyn Jeńis kúni alystap, sol kúnniń ornaýyna zor úles qosqan ardagerlerimizdiń sany da azaıyp, aramyzdan ketip jatyr. Óıtkeni atalǵan soǵysqa tek sońǵy jyldary ǵana qatysqan ardagerlerdiń eń kishileriniń ózi búginde 95 jasqa kelip otyr. Tek el astanasy Nur-Sultan qalasynyń ózinde búginde kózi tiri 25 UOS ardageri ǵana qalǵan.
Adamzat tarıhyndaǵy alapat oqıǵanyń, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń tarıhy ýaqyt ótken saıyn kúrdelenip, buryn aıtyla bermeıtin nemese bilinbegen aqtańdaqtardyń ashylýymen jáne jańa derekterdiń paıda bolýymen qoǵamda qalyptasqan kózqaras, tarıhı sana ózgeristerge ushyraýda.
Tarıhshylar Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń nátıjesi jáne onyń qorytyndysy boıynsha qabyldanǵan qarar, bekitilgen tártip júıesi Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń bastalýyndaǵy negizgi sebepterdiń biri bolǵanyn áldeqashan aıtyp keledi. Birinshi dúnıejúzilik soǵysta tize búkken Germanııaǵa qoıylǵan aýyr talaptar (atap aıtqanda ásker sanyn 100 myń adamǵa deıin azaıtý, belgili bir áskerı qarý-jaraq túrleriniń sanyna lımıt qoıý sııaqty demılıtarıstik maqsattaǵy shekteýler, jeńimpazdarǵa, zardap shekkenderge beriletin reparatsııa túrindegi 32 mıllıon markaǵa baǵalanatyn altyn, nemis otarlarynyń Antanta elderi arasynda bóliniske túsýi, unjyrǵasy túken halyq pen ásker t.b.) ýaqytsha ymyra jaǵdaıyn qalyptastyrǵanymen, nemis ultynyń ishki namysyn janyp, ultshyl ári fashıstik baǵyttaǵy sezimderdiń qaıta bas kóterýine jáne onyń memlekettik deńgeıdegi myqty ıdeologııaǵa aınalýyna alyp keldi. Nátıjesinde ekonomıkasy birtindep nyǵaıyp, qaıta kúshine mingen Germanııa araǵa ýaqyt salyp, ózgede ketken «esesin» alý jolynda jańa kúreske shyqty.
Jalpy keńestik ıdeologııa Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń shyǵý tarıhyna qatysty bir jaqty baǵa berip, kináni tek fashıstik rejımnen, onyń lıderi Adolf Gıtlerden ǵana izdep keldi. Shyntýaıtyna kelsek, Germanııada fashızmniń keń qanat jaıýynda jáne onyń birtindep Eýropa elderin jaýlap alýynda, tipti Polshany qupııa ekige bólgen Molotov-Rıbbentrop paktisine qol qoıý protsesinde Germanııadan bólek ózge de iri memleketter men odaqtardyń bolǵandyǵyn, kemshiliktiń tek bir jaqtan ketpegenin aıta ketken ádil bolady.
Stalın men Gıtler «Rıbbentrop-Molotov pakitisinde» keliskendeı 1939 jyldyń 1 qyrkúıeginde Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń otyn tutatty. Dál sol kúni Germanııa áskeri Polshanyń batysyna basyp kirip, resmı Ekinshi dúnıejúzilik soǵysty bastap jiberdi. Keńes Odaǵynyń áskeri de «Polshany qutqaramyz» degen syltaýmen (shyn mánisindegi sebep Polshanyń shyǵys bóligin óz ıeligine alý) 1939 jylǵy 17 qyrkúıekte Shyǵys Polshaǵa basyp kirdi. Sondyqtan keńestik tarıhnamada kóp jyldar boıy aıtylyp kelgendeı, Keńes Odaǵynyń Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa aralasqan kúni 1941 jylǵy 22 maýsym emes, 1939 jylǵy 17 qyrkúıek dep sanaýǵa ábden bolady. 1941 jylǵy 22 maýsym Germanııanyń Keńes Odaǵyna shabýyl jasaǵan kúni retinde ǵana qarastyrylýy tıis.
Sondaı-aq, sol kezdegi geosaıası tarıhqa kóz júgirtsek, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalmas buryn Gıtler bastaǵan Germanııanyń birtindep kúsheıip, Eýropanyń birneshe memleketin birtindep jaýlap alýyna Ulybrıtanııa Premer-Mınıstri Nevıll Chemberlenniń «ymyralastyrý saıasaty», AQSh, Anglııa, Frantsııa bastaǵan eýropalyq iri memleketterdiń qaýipke kóz jumý saıasatynyń da yqpaly zor bolǵanyn aıta ketken jón.
Soǵys negizinen eki blok arasynda, atap aıtqanda Germanııa, Italııa, Japonııa bastaǵan agressor memleketter men KSRO, AQSh, Ulybrıtanııa, Frantsııa, Qytaı bastaǵan qarsy tarap arasynda alty jylǵa jalǵasty. Bul soǵysqa álemdegi bes qurylyqtyń da memleketteri qatar qatynasty. Alǵashqy jyldary Germanııaǵa Eýropany tutastaı óz yqpalyna alýǵa, kóp memleketterdi basyp alýǵa múmkindik týdy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń kesirinen qaza tapqan adamdar sany 55 mıllıonǵa jýyq bolsa, onyń álemdik deńgeıdegi ekonomıkalyq shyǵyny 4 trıllıon AQSh dollaryn quraǵan. Shamamen 10 myńǵa jýyq eldimeken qıratylyp, búlingen. Budan bólek maıdan dalasyna aınalǵan ulan-ǵaıyr atyrapta aýylsharýashylyǵy salasy, óndiris oshaqtary orny tolmas shyǵynǵa ushyrap, kóp jyldar boıy qalpyna kele almady. Bul soǵys adamzatqa, onyń ishinde beıbit turǵyndarǵa qarsy ıadrolyq qarý qoldanǵan jalǵyz soǵys retinde de tarıhta qaldy. Tutas adamzat balasy násildik, ulttyq belgi boıynsha jaýlasýdyń sońy orny tolmas aýyr zardaptarǵa alyp keletinin, onyń aldyn alý qaı kezde de ózekti ekenin bildi. Alaıda saıasatkerler, ımpershilder arasynda yqpal aımaǵyna ıelik etý, ózara básekelestik sezimi soǵystan keıingi «Qyrǵı-qabaq» soǵysyn týǵyzyp, jappaı qarýlaný saıysynyń jandanýyna túrtki boldy. Ókinishke oraı, soǵystyń zardaptaryn tezirek qalpyna keltirýge bolatyn alapat qarjy, jappaı qyryp-joıatyn qarýlardy daıyndaýǵa, áskerı salada ózara jarys saıasatyna jumsaldy.
Jalpy, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń ekonomıkalyq, áleýmettik, saıası jáne psıhologııalyq zardabyn adamdar soǵys bitkennen keıin de uzaq jyldar boıy tatyp keledi.
Tek Qazaqstannyń ózinen maıdan dalasyna jalpy shamamen 1 300 000 adam attanyp, onyń teń jartysyna jýyǵy qaıta oralmaǵan. Onyń ishinde qaıtys bolǵany, ushty-kúıli joǵalǵandary, tutqynǵa túskenderi bar t.b. Elge oralǵandardyń ishinde múgedek bolǵandary, ot pen oq keship, soǵystan keıingi jyldary ishki jan azabymen qınalyp kún keshkenderi qanshama. Ata-ana balasynan, áıel jarynan, bala ákesinen aırylyp, qıyndyqta kún keshke otbasylar asa kóp. Qazaqstanda sum soǵystyń salqyny tımegen, zardap shekpegen otbasy joq shyǵar.
Osy soǵysqa attanyp, maıdan dalasynda ǵalamat erlik kósetken qazaqstandyqtar sany – 497. Olardyń ishinde iki márte Keńes Odaǵynyń Batyry atanǵan Talǵat Begeldınov, Sergeı Lýganskıı, Ivan Pavlov ı Leonıd Beda sııaqtylar, esimi tarıhta altyn áripterimen jazylǵan has batyrlar – Baýyrjan Momyshuly, Raqymjan Qoshqarbaev, Nurken Ábdirov, Qasym Qaısenov, Málik Ǵabdýllın, Sabyr Rahımov, Sultan Baımaǵambetov jáne áıelderden Mánshúk Mámetova, Álııa Moldaǵulova, Hıýaz Dospanova syndy batyr maıdangerler shyqty.
Qazaqstannan shaqyrylǵan sarbazdar Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń barlyq fronttarynda, barlyq baǵyttaryndaǵy urysqa qatysty. Ásirese Ivan Panfılov basqaratyn 316 atqyshtar dıvızııasynyń Máskeý túbindegi erligi, 1073 atqyshtar polkin basqarǵan Baýyrjan Momyshulynyń janqııarlyq ári utqyr taktıkalyq erlikteri, Qasym Qaısenovtyń partızandyq erligi tarıh betterinen oıyp ornyn aldy.
Qazaqstandyq sarbazdar Máskeý túbinde, Lenıngradty qorǵaý kezinde, Stalıngrad shaıqasynda, Kýrsk túbinde, Belorýssııa, Prıbaltıka, Moldavııa, Ýkraına, Shyǵys Eýropany azat etý syndy mańyzdy urys alańdaryna qatysyp, erlik kórsetti. Negizgi maıdanda jeńiske jetip, Germanııa tize búkkennen keıin qazaqstandyqtar Japonııanyń Kvantýn armııasyna qarsy soǵysqa da qatysty.
Jalpy soǵys jyldary Qazaqstanda 12 atqyshtar dıvızııasy, tórt ulttyq kavalerııalyq dıvızııa, jeti atqyshtar brıgadasy, elýge jýyq polk pen batalon daıyndalyp, maıdanǵa attandyrylǵan.
Qazaqstan Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde maıdanǵa ásker attandyryp qana qoımaı, soǵystaǵy áskerge tyldaǵy eńbek kúshi arqyly kóp kómek kórsetti. Qaýipti oryndarda nemese jaý qolynda qalǵan óndiris oryndary qaýipsizdeý sanalǵan Qazaqstan terrıtorııasyna kóshirildi. El ekonomıkasy soǵysqa qajetti arsenaldy nyǵaıtýǵa jumys istedi. Túrli polımetaldar, qorǵasyn, mys óndirý baǵytyndaǵy Qazaqstan úlken rólge ıe boldy. El zaýyttarynda qarý-jaraq túrleri, snarıadtar óndirildi. Soǵys jyldary eldegi kómir óndirisi de úlken qarqynmen damydy. Eńbek armııasyna Qazaqstannan 700 myń adam, óndiris oryndaryna 600 myń adam attandyrylǵan. ıAǵnı, sol kezdegi halyq sanymen eseptesek eldegi árbir tórtinshi turǵyn maıdanǵa attanǵan nemese tylda eńbek etýge jumyldyrylǵan.
Qazaqstanda keıbir derekterge súıensek , halyqtyń mobılızatsııasy soǵys órtin tutatqan Germanııadan da asyp túsedi. Mysaly, Germanııada soǵys kezinde halyqtyń 12 paıyzy soǵysqa jumyldyrylsa, Qazaqstanda bul kórsetkish 24 paıyzdy quraıdy. Sol kezde qazaqstannyń keıbir óńirlerinde halyqtyń soǵysqa jumyldyrylýy 50-60 paıyzyna deıin jetken. ıAǵnı, kishkentaı balalardyń, áıelderdiń ózi kúndiz-túni jumysqa jegilip, soǵysta jeńis týynyń jelbireýine janqııarlyqpen úles qosqan.
Qazaqstanda 1941-1945 jyldary 460 jańa kásiporyn ashyldy. Onyń ishinde 142 óndiris orny KSRO-nyń ózge aımaǵynda ornalasqan jerinen elimizge kóshirilgen bolatyn. Atalǵan protsestiń bári óte qysqa ýaqytta atqaryldy. Óıtkeni árbir ýaqyt, saǵat, kún qymbat bolatyn. Óndiris oryndaryn damytýǵa bólingen qarajat ta soǵysqa deıingi kezeńnen áldeqaıda kóp bolatyn. 1945 jylǵa qaraı Qazaqstanda kómir óndirisi soǵysqa deıingi kezeńnen eki esege jýyq ulǵaısa, mys óndirisi jaǵynan jalpy KSRO-da 30 %, molıbdenniń 60 %, qorǵasynnyń 85 % óndirgen bolatyn. Aıta keterligi, munyń bári Qazaqstandy jarylqaý maqsatymen júzege asqan úderis emes. Maıdan dalasyn tylmen qamtamasyz etýde túsken tańdaý Qazaqstan edi. Alaıda munyń bári soǵystan keıingi beıbit ómirde de elimizge paıdasyn tıgizgen, el ekonomıkasyna qyzmet etken, talaı adamdy jumyspen qamtyǵan óndiris oshaqtaryna aınalǵanyn da atap ótýimiz kerek.
Sonymen qatar, Qazaqstandaǵy aýyl sharýashylyǵy salasy da Keńes Odaǵynyń Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta jeńiske jetýine súbeli úles qosty. Qazaqstandyqtan turaqty túrde maıdan dalasyn etpen, astyqpen, kıim-keshekpen t.b. qamtamasyz etip otyrdy. Sondyqtan jeńis kúnine jetýde tek maıdan dalasynda jan alysyp, jan berisken sarbazdar ǵana emes soǵystyń tiregine aınalǵan tyl ardagerleriniń de qosqan úlesi orasan zor.
Bıyl Jeńis kúni merekesine 76 jyl tolyp otyr. Bul kún adamzat tarıhyndaǵy eń qanquıly soǵystyń qorytyndylanǵan sátiniń, fashıstik agressııanyń tize búkken, qaıǵy men qýanysh qatar syılaǵan almaǵaıyp zamannyń belgisi.
Sol kezdegi aýyr jyldarǵa búgingi kún turǵysynan qansha tereńdep qaraýǵa tyryssaq ta, aǵa býynnyń kórgen qıyndyǵy men qýanyshty sátin shynaıy sezinýimiz qıyn. Sondyqtan bul soǵystan bizge qalǵan eń basty sabaq tarıhı taǵylym bolsa kerek.
Sáken Esirkep