Egemendik deklaratsııasynan «ulttyq» degen sózdi alyp tastaýǵa tyrysqandar boldy – Gúlsim Eńsepova

<p>Táýelsiz qazaq tarıhynyń jylnamasynda 25 qazan &ndash; aıryqsha ataýly kún. 1990 jyldyń dál osy kúninde Joǵarǵy keńes depýtattarynyń arasynda ótken qyzý talas-tartystan keıin Qazaqstannyń egemendigi týraly deklaratsııa qabyldanǵan edi. Al dál sol sáttegi jan alyp, jan berisken oqıǵalarǵa kýá bolǵan sanaýly BAQ ókilderiniń biri, &laquo;QR aqparat salasynyń úzdigi&raquo;, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty &ndash; Gúlsim Eńsepova. Osyǵan oraı búginde elimizdiń Syrtqy ister mınıstrliginde jumys isteıtin bilikti dıplomat Gúlsim Baqytqyzy tarıhı dataǵa oraı sózge tartqan edik.</p>

- Gúlsim Baqytqyzy, osydan týra 33 jyl buryn «Egemen Qazaqstan» gazetiniń parlamenttik tilshisi retinde Joǵarǵy keńes Qazaqstannyń egemendigi týraly deklaratsııany qabyldaǵan tarıhı sátke kýá bolǵan edińiz. Qandaı sezimdi bastan keshirdińiz?
- Iá, osydan týra 33 jyl buryn «Egemen Qazaqstan» gazetiniń parlamenttik tilshisi bolyp jumys istep júrgenimde búgingi toılanyp jatqan, ıaǵnı 25 qazanda qabyldanǵan egemendigimiz týraly delaratsııanyń qalaı qabyldanǵanyn kózimmen kórip, sol kezdegi Joǵarǵy keńestiń otyrysyna tolyqtaı qatysyp, tarıhı kezeńniń kýágeri boldym. Sol sáttiń bári búgingideı kóz aldymda. Óte qyzý talqylaý júrdi. Depýtattar deklaratsııany qabyldaı salysymen Almaty qalasyndaǵy qazirgi Abylaı han kóshesindegi Joǵarǵy keńes ǵımaratynan «Egemen Qazaqstan» gazeti ornalasqan Gogol kóshesine qustaı ushyp jettim. Shyn máninde júgirip keldim. Óıtkeni, osy tarıhı sátti gazettiń birinshi betine berýimiz qajet bolatyn. Ǵımaratqa jetsem mashınıstka Sholpan apaı kútip otyr eken. Birden reportajdy dıktofka jasadym.

Ol kezde qazirgideı uıaly telefon, ınternet joq. Bir-birimizge vatsap ne áleýmettik jeli arqyly aqparat tarata almaımyz. Gazet bettelip, qattalyp jatqan sátte maqalamyzdy ákelip beremiz. Kompıýtermen terý joq, qalypqa salynǵan áripterdi temirmen, bizden shuqylap qoldary maı-maı gazet shyǵarýshylar júretin. Bir áripten qate ketse, búkil betti alyp, biz arqyly qate ketken áripti shuqyp alyp tastap, qaıtadan ornyna durys áripti salatyn. Osyndaı jankeshtilikpen «Egemen Qazaqstan» gazetine egemendik deklaratsııa qabyldanǵany týraly «Egemendik el úmiti edi» degen taqyryppen tikeleı reportaj berdim.

Reportajymdy: «1990 jyldyń 25 qazan kúngi 18 saǵat 55 mınótti esimizge saqtaıyq. Qazaqstan parlamenti osy sátte respýblıka kóp ultty halqynyń múddesine qyzmetet etetin egemendik týraly tarıhı deklaratsııany qabyldady!» - dep túıindegenim este.

Foto: Gúlsim Baqytqyzynyń muraǵatynan

Al deklaratsııa qabyldanǵan sátte erekshe sezimde boldym. Qýanyshtan kózimnen jas yrshyp ketti. Óıtkeni, 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasynyń qanmaıdan ortasynda bolǵan edim.

«Egemen Qazaqstan» gazetinde júrip, halyqaralyq taqyrypta qalam tarttym. Qytaı, Iran, Pákistan, Ázerbaıjan, Qyrǵyz elderine baryp, Elshilerimen suhbat jasadym. Sol kezderi Syrtqy ister mınıstrliginiń baspasóz qyzmetine jetekshilik jasatyn Qaırat Isaǵalıevtyń kózine túsippin. Birde Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaevtyń úlken baspasóz málıhaty ótip jatty. Men «Egemen Qazaqstan» gazetinen tilshi retinde bardym.

«Gúlsim Eńsepovasyń ba? Men seniń halyqaralyq taqyryptaǵy maqalalaryńdy oqyp júrmin. Bizge kelýge qalaı qaraısyń? Biz jastardy jınap jatyrmyz», - degen Qaırat Isaǵalıev qaı shet tilin biletindigimdi surady. Men nemis tilin biletindigimdi aıttym ári sol tilde qoıǵan bir eki saýalyna jaýap berdim.

«Syrtqy ister mınıstriniń orynbasary bolyp Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev keldi. Ol kisi qabyldaý komıssııasynyń tóraǵasy, jastardy qoldaıdy. Qytaıda Elshilikte qyzmet istep júrgen jerinen Prezıdentimiz elge alyp keldi. Birneshe tildi jetik biledi, óte bilimdi», - degen ol meni shuǵyl túrde Syrtqy ister mınıstrligine jumysqa alǵysy keletindikterin aıtty. Osylaısha, 1993 jyly aıaq astynan Syrtqy ister mınıstrligi júıesine aýystym.

- Sol ýaqytta Joǵarǵy keńeste 360 depýtat boldy ǵoı, egemendik deklaratsııasyn qabyldaý ońaıǵa soqpaǵany túsinikti. Aıtys-tartysqa toly pikirtalas barysynda «Qazaqstanǵa egemendik ne úshin qajet?» degen syndy syńarjaq pikirler aıtyp, qujatty qabyldaýǵa qarsy shyqqandardyń da qarasy qalyń bolǵan shyǵar…

- Boldy. Óıtkeni, egemendik deklaratsııasyna balama demokratııalyq deklaratsııa qabyldaıyq degen top quryldy. Sol top «ulttyq memleket qurmaıyq, azamattyq memleket quraıyq. Ulttyq memleket bolmasyn» degen balama usynys berdi. Olarǵa toıtarys berýde júregi qazaq dep soqqan Sultan Sartaev, Salyq Zımanovtyń eńbegi óte zor boldy. Aqyn-jazýshylardyń ishinde Sherhan Murtaza men Qadyr Myrzalıev batyryp turyp sóılegeni esimde.

Sol kezde deklaratsııanyń negizgi jobasyna tolyqtyrýlar men ózgerister engizý jónindegi komısııanyń tóraǵasy Salyq Zımanov pen Sultan Sartaev qujattyń qabyldanýyna mol úlesin qosty. Bizdiń egemendimizdiń saqtalýyna, sol deklaratsııanyń qabyldanýyna eń úlken úles qosqan adam osy eki ǵalym dep aıtar edim.

Delaratsııany talqylaý barysynda Sultan Sartaevtyń parlament minberinen «tek búgingisin oılap, elimizdiń bolashaǵyn baǵdarlamaı, bura tartqysy keletinderge ǵylymı negizde túsinik berýge tyrysamyn. Muny aıtyp otyrǵan sebebim: «Demokratııalyq Qazaqstan» tobyndaǵy depýtattar, sondaı-aq respýblıkamyzdyń keıbir jurtshylyǵy «ulttyq respýblıka degendi joıyp, azamattyq qoǵam quraıyq» degen pikir aıtady. Al olarǵa men álemdik tájirıbelerge súıene otyryp, mynany aıtqym keledi: sizder oılaǵandaı ulttyq memleket azamattyq qoǵamǵa, ıaǵnı pravolyq memleketke qaıshy kelmeıdi. Anglııa - pravolyq memleket. Alaıda ol - aǵylshyndardyń ulttyq memleketi. Sondaı-aq Frantsııa, Ispanııa, Japonııa, basqa da kóptegen ulttyq negizdegi pravolyq memleketterdi mysalǵa keltirýge bolady. Bizde osy memleketterdiń úlgisinde ózimizdiń egemendi, ulttyq respýblıkamyzdy damytamyz, gúldendiremiz. Deklaratsııadaǵy qazaq degen sózden qorqatyn eshteńe de joq. Qazaq ulty, sonaý erte dáýirden tili, dili qalyptasqan, kindik qany tamǵan óz atamekeni bar halyq qoı. Endi kelip ony múlde syzyp tastaý múmkin emes» degen sózi áli jadymda.

Qadyr Myrzalıevtyń de: «Egemendik egespen kelmeıdi. Qaıta ol bizdiń respýblıkamyzdaǵy barlyq ulttardyń yntymaǵy, birligi arqasynda ǵana keledi. Sonda ǵana bizdiń respýblıka ekonomıkasy, mádenıeti gúldengen elge aınalmaq. El bolashaǵyn oılamaı, tek óziniń búgingisin oılaǵan depýtattarǵa toqtaý salaıyq», dep batyra aıtqany esimde qalypty.

Ádette Joǵarǵy keńes saǵat 16-30 shamasynda aıaqtalatyn. Al 25 qazanda saǵat 19-00-ge deıin sozylyp ketti. Deklaratsııany talqylaý barysynda Zylıqa Tamshybaeva, Altynshash Jaǵanovalar da keremet pikirlerin bildirgen edi. Keıbir depýtattar deklaratsııadan «ulttyq» degen sózdi alyp tastaýǵa barynsha tyrysty. Biraq, qazaqtyń myqty zańger ǵalymdary men aqyn-jazýshylary dáıekti dáleldermen olarǵa batyl toıtarys berdi.

- Suhbatyńyzǵa raqmet! Respýblıka kúni meıramyna oraı týǵan jerińiz Atyraý oblysy Inder aýdanynyń Qurmetti azamaty ataǵyn alyp jatyr ekensiz. Qutty bolsyn!