Edil Jańbyrshın: Keıbir deldal kompanııalar 1 kVt/saǵat jylýdan 25 teńge paıda alyp otyr
- Edil myrza, jylý energetıkasy týraly zań keıingi jyldary tutas qalalardyń jylý júıesi isten shyǵyp, ınfraqurylym ábden tozyp bitken kezde qolǵa alynyp otyr ǵoı. Jańa zań osy qordalanǵan máselelerdi sheshe ala ma?
- Ózderińiz bilesizder, búgingi tańda «Jylý energetıkasy týraly» jeke salalyq zań joq. Bul zańnamadaǵy olqylyqtardyń oryn alýyna jáne osy salada strategııalyq maqsattar men damý josparlarynyń joqtyǵyna, elektr energetıkasy salasyndaǵy kóptegen máselelerdiń qordalanýyna ákep soqtyrdy. Sonymen qatar, salanyń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵynyń joqtyǵy, kásiporyndardyń tıimsizdigi de kózge kórinip tur.
Zań jobasyndaǵy negizgi jańa normalar birneshe ózekti máselege baǵyttalǵan. Onyń birinshisi – jylý-energetıka salasyndaǵy quzyretter men jaýapkershilikti qaıta bólý. Qazir Energetıka mınıstrliginiń quzyretine Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi júzege asyratyn jylý energııasyn tasymaldaý fýnktsııasy kiredi. Biz ázirlep jatqan zań jobasy boıynsha Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi jylýmen jabdyqtaý júıelerine, turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyqqa baılanysty úı ishindegi jylýdy tutyný bóliginde jaýap beretin bolady.
Ekinshi baǵyt – jylýmen jabdyqtaý baǵytyndaǵy baqylaý fýnktsııalaryn qaıta qaraý. Zań jobasy jylý jelilerindegi baqylaý fýnktsııalaryn (memlekettik ortalyqtandyrylǵan jylýmen jabdyqtaý júıeleri sheginde) jergilikti atqarýshy organdardan atom jáne energetıkalyq qadaǵalaý men baqylaý komıtetine beretin normalardy kózdeıdi. Demek, Astana eldegi jylýmen jabyqtaý kásiporyndarynyń qysqa daıyndyǵyn qazirgideı jergilikti ákimdikterdiń baıandamasy boıynsha emes, bir ǵana jaýapty komıtettiń jumysyn qadaǵalaý arqyly qamtamasyz etedi.
Úshinshi baǵyt – jylý energetıkasyn damytýdy josparlaýdyń jańa quralyn engizý. Qarapaıym sózben aıtsam, keıingi kezde ár jyldyń basynda «Bıyl myna óńirde bálen sharshy metr baspana, túgen mektep pen aýrýhana beremiz» dep keletin josparlar aıtylyp jatady. Osyndaı jospardyń kóbinde atalǵan nysandarǵa qansha ınfraqurylym kerek ekeni naqty eseptelmeıdi. Sonyń saldarynan qysta jylýdan, jazda aýyz sýdan taryǵý bastalady. Osyny toqtatý úshin aýmaqtardy damytý, turǵyn úı salý, halyq sanynyń ósý dınamıkasy, ónerkásipti damytý josparlary men baǵdarlamalardy jylý-energetıkany údemeli damytý josparymen baılanystyryp iske asyrý qajet.
Tórtinshi baǵyt – keshendi ári turaqty monıtorıng. Bul quraldy engizý qazirgi jaǵdaıdy neǵurlym naqty túsinýge jáne salanyń odan ári damýyn sapaly boljaýǵa múmkindik beredi.
Besinshi baǵyt – tarıfterdi belgileý prıntsıpterin anyqtaý. Jylý energetıkasynda memleket retteıtin tarıfter bar ekenin bilesiz. Osy tarıfterdi memleket tarapynan retteý qaǵıdattary men ólshemsharttary belgilendi. Sonymen qatar áleýmettik ahýaly álsiz tutynýshylardy bıýdjetten tikeleı qoldaý tetigi qarastyrylǵan.
Altynshy baǵyt – jylý-energetıka salasynyń qurylymyn qaıta qaraý, ıaǵnı jylýmen jabdyqtaý jáne jylý tutyný sýbektileriniń quqyqtary men mindetteri naqtylandy.
Jetinshi baǵyt – tótenshe jaǵdaılar kezinde jylýmen jabdyqtaý júıelerin basqaratyn arnaıy kásiporyn qurý. Zań jobasyna osyndaı usynys aıtylǵanmen, bul qandaı kompanııa bolatyny, ony kim basqaratyny jáne kim jasaıtyny ázirge belgisiz. Qazir bul normaǵa depýtattar óz túzetýlerin usynyp, memlekettik organdar men sarapshylarmen talqylap jatyr.
- Tótenshe jaǵdaılar kezinde jylýmen jabdyqtaý júıelerin basqaratyn arnaıy kásiporyn degen ne jalpy? Ol sonda kóshpeli kásiporyn bola ma? Tótenshe jaǵdaı birneshe óńirde birdeı bolsa, arnaıy kásiporyn qalaı jumys isteıdi?
- Qalaı qurylatyny jáne qalaı jumys isteıtini naqty anyqtalmaǵan. Depýtattarǵa da túsiniksiz. Sondyqtan bul normany ne alyp tastaý nemese basqa jańa norma usynylady. Qazir Energetıka mınıstrligimen jumys jasalyp jatyr.
- Sizder ázirlep jatqan zań jobasy erteń tıimdi jumys isteý úshin qandaı zańdar men normatıvtik aktilerdi ózgertý kerek?
- Aıta ketý kerek, energetıka salasyn memlekettik baqylaýdyń qazirgi qalyptasqan jaǵdaıyna Kásipkerlik kodekstiń qabyldanýy sebepker bolǵan. Osyǵan baılanysty quzyrly organ Kásipkerlik kodeksten elektr stantsııalary men «KEGOC» AQ baqylaý tártibin alyp tastaýdy usyndy.
Bul rette depýtattar Kásipkerlik kodeksten alyp tastalatyn sýbektilerdiń tizimin keńeıtip, oǵan jylý kózderine, elektr jáne jylý jelilerine qyzmet kórsetetin uıymdardy qamtýǵa qatysty túzetýler engizýge bastamashylyq jasap, qabyldady.
- Osy tusyna keńirek toqtalsańyz. Jekelegen kompanııalar tekserýden bosatyla ma, álde kerisinshe jańa zańda tekserýden bosatylǵan kásiporyndardyń tizimi qysqara ma?
- Kásipkerlik kodeks boıynsha, buryn energetıkalyq kompanııalardy tekserý úshin prokýratýranyń kelisimi kerek bolatyn. Depýtattar energetıkalyq kompanııalardy profılaktıkalyq jáne josparly tekserý arnaıy keste boıynsha, prokýratýra organdarynyń kelisiminsiz júrgizilsin degen usynys qosty. Al osy tekserýler qorytyndysy boıynsha adam ómiri men densaýlyǵyna, qorshaǵan ortaǵa, jeke jáne zańdy tulǵalardyń múddesine qaýip tóndiretin jaǵdaı anyqtalsa, onda da prokýratýra kelisiminsiz jospardan tys tekserý júrgiziledi.
- Sarapshylar energetıka salasyndaǵy bıznesti qorǵaý saıasaty qazirgi kúrdeli ahýalǵa jetkizgenin aıtyp júr. Zańsyzdyqqa jol bergenderdiń jazasy kúsheıtile me? Ekibastuz, Rıdder sııaqty qalalardaǵy qaıǵyly oqıǵalardyń qaıtalanbaýy úshin jaýapkershilik máselesin qatańdatý kerek shyǵar?
- Meniń bilýimshe, jazataıym oqıǵalarǵa kináli tulǵalar óz mindetterine adaldyq tanytpaǵany úshin jazalandy.
Al jekelegen ýákiletti tulǵalardyń basqarýyndaǵy aktsıonerlik qoǵamnyń aktsıonerlerin jabdyqtardyń jaǵdaıynyń talapqa saı bolmaýyna qatysty jaýapkershilikke tartý zańmen qarastyrylmaǵan.
Zań jobalarynda elektr jáne jylýmen jabdyqtaý salasyndaǵy memlekettik baqylaý fýnktsııalaryn, onyń ishinde Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekske jańa baptar engizý arqyly kúsheıtý kózdelgen.
- Nege Ákimshilik kodekske ǵana ózgerister usynylyp otyr. Jylý júıesinde apatqa jol bergen jaýapty tulǵalardy qylmystyq jaýapqa tartý kerek dep eseptemeısiz be?
- Jalpy zańnama tájirıbesinde birinshi ákimshilik jaýapkershilik qarastyrylady. Eger zańnyń oryndalýy barysynda qylmystyq jaýapkershilik qajet bolsa, sonda ǵana qylmystyq jaýapkershilik qarastyrylýy múmkin.
- Siz buǵan deıin Premer-Mınıstrdiń atyna energııamen jabdyqtaýshy uıymdardy taratý týraly depýtattyq saýal joldadyńyz. Bul erejeler ilespe zań jobasyna engizildi me?
- Bul normalardy Májilis depýtattary ázirlep, usynǵan bolatyn, ilespe zań jobasyn qaraý aıasynda qabyldandy. Osy túzetýlermen biz «Eski Qazaqstan» júıesiniń negizi bolǵan barlyq deńgeıdegi deldaldardy joıý boıynsha «Amanat» partııasynyń saılaýaldy baǵdarlamasyn júzege asyryp jatyrmyz. 20 jyldan astam ýaqyt buryn lıberalızatsııa jáne elektr energııasynyń bólshek saýda naryǵynda básekelestikti engizý ıdeıalary aıasynda energııamen jabdyqtaýshy uıymdar, ıaǵnı tutynýshylarǵa elektr energııasyn kóterme baǵamen satyp alyp, basqa baǵamen satatyn kompanııalar nemese jeke kásipkerler paıda boldy.
- Deldal kompanııalar dep naqty kimderdi aıtyp otyrsyz? Naqty mysalmen túsindirińizshi. Mysaly, ózińiz shyqqan Mańǵystaý óńirinde qandaı deldaldar iske kedergi keltirip otyr?
- Deldal kompanııalar dep otyrǵanym – energııa jabdyqtaýshy uıymdar. Qazirgi tańda bul uıymdardyń retteletin jáne rettelmeıtin eki túri naryqta jumys jasap otyr. Retteletin uıymdar turǵyndarǵa, zańdy tulǵalarǵa jáne bıýdjettik uıymdarǵa qyzmet kórsetýde jáne memleket tarapynan olardyń operatsııalyq shyǵyndary eskerilip, jabdyqtaý tarıfiniń ortasha baǵasy 1 kVt saǵatqa 1 teńge jobasynda bekitilip otyr.
Al, rettelmeıtin uıymdar, tarıfterin ózderi belgileıdi, ıaǵnı olarǵa «áı deıtin áje, qoı deıtin qoja joq»!
Ulttyq operator «KEGOC»-tyń málimeti boıynsha elimizdiń tutynýshylaryna jiberiletin elektr energııasynyń 18 paıyzy tarıfi rettelmeıtin júzdegen uıymdar arqyly satylyp otyr. Demek, deldaldar arqyly mıllıardtaǵan qarjy ótedi.
Bizdiń boljamdy esebimiz boıynsha árbir deldal jylyna keminde 1 mıllıard teńge taza paıda kóredi. 120-dan astam rettelmeıtin uıymdardyń bir jyldyq taza tabysy – kemi 150 mıllıard teńge. Bul – ázirge boljam tsıfrlar, naqtysyn eshkim bilmeıdi. Óıtkeni, bular eshkimge esep bermeı, tek deldaldyq qyzmet arqyly, keńsedegi azǵantaı ǵana qyzmetkerlerimen, halyqtyń adal tabysynan mıllıardtap qarjy taýyp otyr. Soraqysy, bul uıymdardyń balansynda bir metr elektr jelisi, tipti elektr baǵany men transformatory joq. Mysaly, keıbir óńirlerde deldaldardyń tarıfindegi taza paıda bir kVt saǵat úshin 25 teńgege jetken. Al, Qazaqstandaǵy eń iri Ekibastuz 1-shi elektr stantsııasynyń 1 kVt saǵat elektr energııasyn óndirý tarıfi – 8 teńge. Deldaldar eshteńe óndirmeı-aq stantsııalarmen salystyrǵanda kemi 3 ese paıda kórip otyr.
Qynjyltatyny, sol taza tabystarynan energetıka salasyna bir tıyn da ınvestıtsııa salmaǵan. Tipti birde-bir eseptegish quraldy ornatpaǵan. Tirlikteri – tek qana qaltany tompaıtý, paıda tabý.
Mańǵystaýda qazir bir retteletin «Mańǵystaý Jaryq» jáne «Temirjolenergo», «AV Energo», «AktaýEnergoSbyt», «MańǵystaýEnergoServıs» sııaqty barlyǵy 9 rettelmeıtin energııa jabdyqtaýshy uıym jumys istep otyr degen málimetter bar. 1-shi aqpannan bastap Úkimettiń sheshimi boıynsha tarıfi rettelmeıtin deldaldardyń lıtsenzııasy toqtatyldy.
- Jańa zań solardyń jolyn tolyq kese ala ma?
- Baǵana aıttym, elektr energııasyn Biryńǵaı satyp alýshy mehanızmi engizilip, osy naryqta baǵa básekelestigin týdyratyn barlyq qajettilik joıyldy. Depýtattar deldaldardy joıatyn normany qabyldady, al Úkimet qaralyp jatqan zań jobasy kúshine engennen keıin ony júzege asyrý úshin tıisti normatıvtik-quqyqtyq aktilerdi ázirleýi qajet.