Donald Tramp – AQSh-tyń 47-inshi prezıdenti: Ortalyq Azııaǵa qatysty saıasaty qandaı bolady
«Atlantic Council» Eýrazııalyq ortalyǵynyń shtattan tys ǵylymı qyzmetkeri Mark Temnıtskıı Tramp ákimshiliginiń Ortalyq Azııaǵa qatysty ustanymyn túsiný úshin «respýblıkalyqtardyń» júrgizip otyrǵan saıasatyna tereń úńilý kerek dep sanaıdy.
Sarapshynyń aıtýynsha, birinshi prezıdenttik merzimi kezinde Tramp Baıden ákimshiligine qaraǵanda Ortalyq Azııamen ózgeshe qarym-qatynasta bolǵan.
Djordj Vashıngton ýnıversıtetiniń Ortalyq Azııa boıynsha baǵdarlamasyna saı, «Tramp ákimshiligi Ortalyq Azııaǵa jańa saıası qadam jasaýda sylbyrlyq tanytqan».
Mysaly, AQSh-tyń Memlekettik departamentinde jáne AQSh-tyń Halyqaralyq damý agenttiginde Ortalyq Azııa jáne Azııanyń ózge de óńirlerine qatysty birneshe joǵary jáne orta saıası laýazymdar bıýdjettiń qysqartylýyna baılanysty bos qalǵan. Sol sebepti AQSh-tyń burynǵy Memlekettik hatshysy Reks Tıllerson Ortalyq Azııadaǵy áriptesterimen kezdespegen, bul óz kezeginde Amerıkanyń bizdiń óńirmen yqpaldastyǵyna keri áser etken.
Tramp ákimshiligi 2020 jyldyń aqpanynda ǵana óziniń Ortalyq Azııaǵa qatysty «Óńirlik yqpaldastyqty arttyrýǵa, adam quqyqtary men reformalardy damytýǵa, AQSh tarapynan damýǵa kómek kórsetý turǵysynan ınvestıtsııamen qamtamasyz etýde járdemdesýge negizdelgen» strategııasyn jarııalady.
Bul Tramp ákimshiliginiń Ortalyq Azııadaǵy qyzmetine qatysty basym baǵyttaryn anyqtap alǵanyn bildirdi, alaıda bunyń qaıshylyqty tusy da joq emes-ti. Atap aıtqanda, Ortalyq Azııamen qarym-qatynasqa qatysty strategııa 2020 jyldyń qarashasynda ótetin prezıdenttik saılaýǵa birneshe aı qalǵanda ǵana jarııalandy. Bul kezde prezıdent ákimshiliginiń óńirlik saıasat nusqalaryn daıarlaýǵa ýaqyty óte az edi.
Jospar synǵa da ushyrady. «Voice of America» málimetinshe, Ortalyq Azııaǵa qatysty jańa strategııanyń onyń aldyńǵy nusqalarynan asa bir aıyrmashylyǵy bolmaǵan. Bylaısha aıtqanda, ol Amerıkanyń Býsh jáne Obama kezindegi Ortalyq Azııaǵa qatynasyna uqsas bolǵan.
Halyqaralyq beıbitshilik jónindegi Karnegı qorynyń múshesi Pol Stronskıdiń atap ótkenindeı, Tramptyń Ortalyq Azııaǵa qatysty josparynyń eń bir paıdaly tusy «óńirge eshbir zııanynyń tımeýi» boldy.
Shilde aıynda Mılýokıde ótken respýblıkalyq ulttyq sezd kezinde Respýblıkalyq ulttyq komıtet óziniń 2024 jylǵy AQSh prezıdentiniń saılaýyna arnalǵan partııalyq tuǵyrnamasyn jarııalady. Qujatta Amerıkanyń óziniń odaqtastarymen jáne áriptesterimen qarym-qatynasyn nyǵaıtý kerektigi jaıly aıtylmaǵan. Reseı tipten atalmaǵan, sondaı-aq qujatta Qytaı yqpalymen kúresý úshin AQSh ózge eldermen qalaı yqpaldasýy kerek degen másele qarastyrylmaǵan.
Alaıda, Energetıka, ekonomıkalyq ósim jáne qaýipsizdik boıynsha halyqaralyq salyqtyq jáne ınvestıtsııalyq ortalyqtyń halyqaralyq baǵdarlamalar jetekshisi ári bas sarapshysy Ýeslı Aleksander Hıldiń aıtýynsha, jańa ákimshilik Qytaıǵa «qyrǵıdaı» tımek.
Sarapshynyń pikirinshe, Qytaıdy tejeý boıynsha ónerkásiptik, saýda jáne tarıftik saıasatqa qatysty kóptegen ortaq strategııalar bar. Bul óz kezeginde Ortalyq Azııaǵa yqpalyn tıgizbeı qoımaıdy.
- AQSh Qytaıdan saýda-sattyqta, nysandar jáne ınfraqurylym salýda oza almaıtyn shyǵar. Alaıda amerıkalyqtar bilim berý, jergilikti ekonomıkalyq bastamalardy qoldaý, iskerlik qarym-qatynas ornatý jáne túrli qyzmetterdi júzege asyrýshylardy izdeý salasynda aıtarlyqtaı basymdyqqa ıe, - deıdi Ýeslı Aleksander Hıll.
Vashıngtondaǵy «The New Lines Institute for Strategy and Policy»-dyń Eýrazııalyq qaýipsizdik jáne órkendeý bólimi joǵary dırektory Kamran Býharıdiń pikirinshe, Ortalyq Azııa AQSh-tyń kez kelgen jańa ákimshiligi úshin strategııalyq mańyzdy óńir sanalatyn bolady.
Sarapshynyń aıtýynsha, Obama ákimshiligi bastamashylyq etken «S5+1» tuǵyrnamasyn Tramp ákimshiligi ilip áketip, odan keıin ol Baıden ákimshiligi tusynda, 2023 jyldyń qyrkúıeginde ótken BUU Bas assambleıasy kezinde, memleket basshylary deńgeıinde jalǵasyn tapqan. Biraq bul da jetkiliksiz.
Kamran Býharıdiń aıtýynsha, AQSh Ortalyq Azııada is-qımylyn arttyrýy kerek, sebebi bul aımaq — álemdegi AQSh yqpaly eń tómen bolǵan, aldyńǵy prezıdentter ákimshiligi jetkilikti mán bermegen jalǵyz óńir.
Margaret Tetcher atyndaǵy «Heritage Foundation» bostandyq ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri Tomas Denstiń aıtýynsha, aldyńǵy eki ákimshiliktiń de Ortalyq Azııaǵa qatysty saıasatynda aıyrmashylyqtan kóri uqsastyq kóp bolǵan, biraq ózegi bir — AQSh-tyń óńirge neǵurlym kóbirek aralasýy.
Sarapshynyń aıtýynsha, eki saıası partııa da Qazaqstanǵa «Turaqty qalypty saýda qarym-qatynasy» mártebesin (PNTR) berý kerek degen pikirde.
«Caspian Policy Center» qaýipsizdik jáne saıasat boıynsha baǵdarlamalar jetekshisi, elshi Rıchard Hoglend bılikke qandaı partııa kelse de, AQSh-tyń syrtqy saıasatyna, sonyń ishinde Ortalyq Azııaǵa da qatysty dástúrli ustanymy ózgermeıdi dep sanaıdy.
Elshi jańa prezıdent mindetti túrde Ortalyq Azııaǵa memlekettik saparmen barýy qajet, sondaı-aq mınıstrler kabıneti deńgeıinde turaqty saparlar uıymdastyryp, odan bólek óńirdegi joǵarǵy basshylardy Aq úıge resmı kezdesýlerge shaqyrýy kerek dep atap ótti.
Rıchard Hoglend AQSh prezıdenti eshqashan Ortalyq Azııaǵa barmaǵanyn atap ótti. Tek 1993 jyly Bıll Klınton tusyndaǵy AQSh-tyń 45-shi vıtse-prezıdenti Albert Gor Qazaqstanǵa saparlaǵan.
Taǵy bir boljam boıynsha, Tramptyń jańa ákimshiligi múlde kútpegen júris jasaýy múmkin. Tramptyń syrtqy saıasaty, ádette, der ýaqytynda jasalatyn kelisimderge qol jetkizýge negizdelgen betpe-bet kelissózderge súıenedi. Ol AQSh-qa lezde ári kózge kórinetindeı paıda bermeıtin mindettemelerdi júkteıtin uzaqmerzimdi alıanstardan qashqaqtaıdy. Atap aıtqanda, Tramp Reseıde Vladımır Pýtın, Majarstanda Vıktor Orban, Túrkııada Redjep Taııp Erdoǵan sekildi bılikti myqtap ustaǵan basshylarmen jumys istegendi jón kóredi.
Osy turǵydan alǵanda, Tramp Reseımen beıbit kelissózder júrgizý arqyly Ýkraınadaǵy shıelenisti toqtatýǵa talpynyp kóredi degen joramal bar. Ol Reseımen qarym-qatynasty rettep alyp, Qytaı jáne Iranmen teketireske den qoımaq.
AQSh pen Reseı arasyndaǵy shıelenis azaısa, Ortalyq Azııa elderi de úılesimdi saıasat ustanýǵa múmkindik alady. Alaıda, Amerıkanyń Beıjiń men Tegeranǵa degen qysymy Ortalyq Azııa elderiniń osy óńirlerdegi múddesine áserin tıgizbeı qoımaıdy.
Eske sala keteıik, buǵan deıin Donald Tramptyń AQSh-taǵy prezıdent saılaýynda jeńiske jetkenin habarlaǵan edik.