Dombyrany nege tómen ustaýǵa bolmaıdy – qyzylordalyq jyraýmen suhbat
- Ómir deregińizge úńilsek, eskiniń jolymen atańyzdyń baýyrynda ulttyq qundylyqtyń nárine molynan sýsyndap ósken ekensiz. Kónekóz qarııalar belgili Turmaǵanbet pen Shoraıaqtyń Omary sekildi belgili aqyn-jyraýlarmen qatar júrgen kórinedi. Sizdiń dástúrli án, jyraýlyq ónerge bet burýyńyzǵa sol jaǵdaılar sebepker boldy ma?
- Ózińiz aıtqandaı, men jastaıymnan dástúrli ónerge jaqyn bolyp óstim. Belgili jyraý Álıaqpar Jumataevtyń «Keteniń kemeńgerleri» tolǵaýynda Baǵdagúl apa, Súıkimbaı, Súıindik, Aqdos, Jumataı, Syrbaı degen kisiler týraly aıtylady. Olardyń barlyǵy - meniń atalarym, jaqyndarym. Qanmen sińgen qasıet boıyńnan joǵalmaıdy. Otbasymdaǵy úlkender meni óner jolyna baǵyttady. Óleń-jyrǵa baýlydy. Kóne zamannyń kórinisin kóz aldyńa alyp keletin ańyz ben ápsanany sanamyzǵa quıdy. Alǵashqy ustazym Jadyrasyn Tasbergenov óleńdi tamaqpen aıtý dástúrin jeter jerine jetkize bildi. Keıinnen Syr súleıi Bıdas Rústembekovtiń tálim-tárbıesi men ónegesin kórdim.
Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetinde «Halyq áni» kafedrasynyń alǵashqy jáne jalǵyz stýdenti boldym. Keıinnen ol mýzyka fakýltetine qosyldy. Sondaı-aq, men Ortalyq Azııa ýnıversıtetinde qazaq tili men ádebıeti fakýltetin támamdadym.
- Bir sózińizde qazaq halqynda qazir dombyra tarta alatyn azamattardyń sany azaıyp ketkenin tilge tıek etken edińiz. Qalaı oılaısyz, oǵan ne sebep boldy?
- Toqsanynshy jyldarǵa deıin árbir qazaqtyń úıiniń tórinde dombyra ilýli turatyn edi. Ony kózimiz kórip ósti. Ákelerimiz qym-qýyt tirshilikten qoly qalt etken sátte dombyrany qolǵa alyp, baıaý daýyspen án shyrqaıtyn. Keıbiri kúmbirlete kúı tartyp, qulaq quryshyn qandyratyn. Bizdiń býyn sondaı tárbıeni kórip ósti. Dombyranyń qulaǵynda oınaı almasa da, ony tarta alatyn jaǵdaıda edik.
Ókinishtisi, qazir múldem basqa kórinis. Jıyn-toı bolǵan sátte dombyra izdep ketetin kúıge túskenimizdi nege jasyramyz? Bálkim, buǵan qaýyrt tirshilikti syltaý etetin shyǵarmyz. Tipti, balasyna dombyra úıretpek túgili ony tarta almaıtyndar kóbeıdi. Ol sebep emes sekildi. Burynǵy kisiler de kúnuzaq jumysta boldy. Otbasy máselesin, jas urpaq tárbıesin umytpaıtyn.
- Bul oraıda ne jasaýymyz tıis?
- Elimizde Dombyra kúni merekesi durys qolǵa alyndy. Jylma-jyl asyǵa kútetin ataýly kúnge aınaldy. Dese de ony durys paıdalana bilsek degen usynysym bar. Ataýly kúnde túrli is-sharalar ótkizgenge máz bolýdyń qajeti shamaly. Jas urpaqtyń ulttyq qundylyqtan sýsyndap ósýi úshin ony keńinen nasıhattaýymyz qajet. Máselen, oqýshy mektepte dombyrany úırenip shyqqany artyq emes. Mektep baǵdarlamasynda mýzyka páni bar emes pe? Sony paıdalana otyryp, ustazdar oqýshylarǵa dombyra úıretýdi qolǵa alǵany artyq emes. Sondaı-aq, mektep baǵdarlamasynda jyraýlar shyǵarmasyn da qosýymyz qajet degen oıdamyn. Árbir jyr-termeniń orny bar, júrekten shyqqan baǵa jetpes qazyna. Syr súleıleriniń árbir shyǵarmasyn alyp qarasańyz, urpaqqa beretini kóp. Tálim men tárbıeniń ózegi. Bul urpaqtyń ulttyq bolmysty boıyna sińirýine ıgi áserin tıgizedi. Jas urpaqqa bala kezinen osyndaı dúnıelerdi úırete berýimiz qajet. Óskennen keıin ony sińirý qıynǵa soǵady.
Osynyń arqasynda árbir adamnyń boıynda ulttyq ustanym qalyptasady. Ulttyq múdde, qundylyq, óner, kózqaras qashanda barlyǵynan bıik emes pe? Bul oraıda memlekettik deńgeıde ulttyq ıdeologııany qalyptastyrǵan artyq emes.
Ras, keıingi jyldarda bul baǵytta oń ózgerister bar. Sol sebepti sheteldiń dańǵaza áýeniniń jeteginde ketpeı, ulttyq ónerdiń nárin boıymyzǵa sińire bilsek deımin.
- Bul oraıda bizge ne jetispeıdi? Olqy soǵyp turǵan tusymyz qaısy?
- Bizge taldaý jetispeıdi. Syr boıyndaǵy súleıler men shaıyrlardyń árbir shyǵarmasynda úlken astar bar. Tipti, bir sózdiń mánine kóz salyp kórseńiz, tutas bir dáýirdiń tarıhy jasyrynyp jatqan bolýy múmkin. Bizdiń tarıhymyz jyr men termede jatyr dep oılaımyn.
Men óńirdegi talaı aqyn-jyraýdyń ómirbaıanyna qyzyǵýshylyq tanyttym. Ony jas urpaqqa nasıhattaý maqsatynda «Tynyq tuma» degen ataýmen kitap qurastyryp shyǵardym. Sondaı-aq, áleýmettik jeli arqyly bizdiń óńirde ótken batyrlardyń, bılerdiń áńgimelerin jarııalap kelemin. Qazir olardyń sany 300-den asyp ketti. Men 16 jasymnan terme, tolǵaý, jyrǵa den qoıdym. Maǵan osy dúnıeler unaıdy. Árbir adam týǵan jerinde ótken batyrlardy, tulǵalardy jete bilýi tıis. Ol óz ultyńdy, Otanyńdy jaqsy kórýge jol ashady.
- Dombyrany qazaqtyń jany dep baǵalaımyz. Biz onyń qunyna qanshalyqty jete bildik?
- Osy oraıda eskiden jetken myna bir áńgime eske túsedi. Syr súleıiniń biri Tasbergenniń balasy Nurmahanǵa Qyzylorda oblysynan shyqqan bir top aqyn-jazýshylar sálem bere barǵanǵa uqsaıdy. Solardyń biri dombyranyń moıynyn ıyqtyń shamasynan túsirińkirep tarta bastaǵan eken. Sol sátte Nurmahan aqsaqal álgi jigitke «Dombyrany qulaǵynan tórt eli joǵary usta. Bul dombyranyń shanaǵynda qazaqtyń muń-zary men qaıǵysy bar. Moıynynda babańnyń júrip ótken soqpaǵy jatyr. Qasıet te, kıe de ultyńnyń aspabynda. Qazaqtyń jany - dombyra! Kıeli ónerdi alyp júrem deseń, birinshi ulttyń ónerin basqaǵa syılata bil. Eshqashan dombyrany tómen ustama» dep batasyn bergen eken. Osynyń ózinde qansha maǵyna jatyr.
- Áńgimeńizge raqmet.