Dombyranyń túrli nusqasyna 30-dan astam patent berilgen
— Qaıyrly kún, Azamat Nesipbaıuly, suhbatqa ýaqyt bólgenińiz úshin rahmet. Alǵashqy suraq — memlekettik organdardyń zań jobalaý jumystary josparynyń oryndalý sapasyn qalaı baǵalar edińiz?
— Armysyz! Sizge de rahmet. Memlekettik organdardyń zań jobalaý jumystarynyń oryndalý tártipterin saqtaý, atap aıtqanda onyń júıeliligine, sapasyna, merzimderine qoıylatyn talaptar tıisti zańǵa sáıkes baqylanady.
Osyǵan oraı, memlekettik organdarÚkimettiń zań jobalaý jumystarynyń jyl saıynǵyjosparyn iske asyrady. Mysaly, byltyrǵy jospar 32zań jobany ázirleýdi kózdegen edi. Sáıkesinshe onyń barlyǵy da Parlamentke engizildi. Demek, memlekettik organdar zań jobalaý josparynda eskerilgen jumystardy tolyq atqardy deýge bolady. Keıbir zańdar qabyldandy, al qalǵandary merzimderine sáıkes áli de pysyqtalyp jatyr.
Zańdar zaman talabyna sáıkes bir orynda turmaıtyny belgili. Kúndelikti ómirimiz ózgerip, ár iske jańadan kózqaras qalyptastyrýdy qajet etedi. Sondyqtan memlekettik organdar memleket pen azamattardyń múddelerine qajet zańdardy qabyldaý úshin josparly túrde jumys isteıdi.
Biraq munymen ǵana shektelmeımemorgandardyń zań jobalaý jumysynyń sapasyn arttyrý maqsatynda Ádilet mınıstrligi Zań jobalaý qyzmeti jónindegi vedomstvoaralyq komıssııa jumysyn transformatsııalady. Bul óz kezeginde zań jobalaryn daıyndaý barysynda ázirleýshi memorgannyń jaýapkershiligin áldeqaıda qatańdatty. Budan bylaı ázirleýshilerge zań jobalarynyń tujyrymdamalaryn tereńirek pysyqtaý talap etiledi.
Jalpylama aıtqanda, quqyqtyq aktiler men zań jobalaryn daıyndaý sapasyn arttyrý, zań shyǵarý qyzmetin josparlaýdy jetildirý boıynsha sharalar qabyldaý, sondaı-aq zańǵa táýeldi aktilerdiń ýaqytyly qabyldanýyna basa kóńil bólý qajet.
Bul rette, Zań jobalaý qyzmeti jónindegi vedomstvoaralyq komıssııanyń róli zor, ıaǵnı komıssııa zań jobasyn sapaly túrde talqylaýǵa jáne aıaqtaýǵa múmkindik beretin jaqsy súzgi bolyp otyr.
— Úkimettiń bıylǵa arnalǵan zań jobalaý jumystarynyń jospary aıasynda qandaı mańyzdy qujattar qamtylǵan?
— Elimizdiń azamattary jáne ózge de tulǵalar úshin qabyldanyp jatqan zańdardyń kez kelgeni mańyzdy. Úkimettiń bıylǵa arnalǵan zań jobalaý jumystarynyń jospary áleýmet, zııatkerlik menshik, ǵarysh, jańa tsıfrlyq tehnologııalar jáne ınnovatsııalyq qyzmetti damytý sııaqty ózekti baǵyttar boıynsha 18 zań jobasyn ázirleýdi qamtyǵan. Onyń ishinde 3 zań jobasy buryn rettelmegen qoǵamdyq qatynastardy reglamentteýge baǵyttalǵan. Atap aıtqanda, ózderińiz de estip júrgen Tsıfrlyq kodeks jobasy, «Nysanaly kapıtal qorlary (endaýment-qorlar) týraly» zań jobalary.
Máselen, Tsıfrlyq kodeksty ázirleý Memleket basshysynyń 2023 jylǵy 1 qyrkúıektegi «Ádiletti Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵdary» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynan bastaý alady. Onda Prezıdent tsıfrlandyrýdyń basty qaǵıdattary bekitiletin tutas salalyq qujatty daıyndaýmen aınalysýdy tapsyrdy.
Tsıfrlyq kodeksti qabyldaýdyń arqasynda básekege qabiletti tsıfrlyq ekonomıkany jáne Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń múddelerine saı keletin tıimdi tsıfrlyq úkimetti qalyptastyrý úshin qajetti retteýshilik jaǵdaılar jasaýǵa múmkindik beredi.
Sonymen qatar, nysanaly kapıtal qorlary (endaýment-qorlar) týraly zań jobasy ýaqyt talabyna sáıkes bilim jáne ǵylym salasyn damytý jáne ýnıversıtetterdi turaqty qarjylandyrýdy qamtamasyz etý maqsattarynda usynyldy.
Sondaı-aq, kásiptik parasattylyq boıynsha testileý ınstıtýtyn engizý quqyq qorǵaý organdarynda sybaılas jemqorlyqty tómendetýge yqpal etedi jáne halyqtyń senimin arttyrady. Bul óz kezeginde qoǵamdyq tártipti qamtamasyz etý protsesinde qoǵamdyq qaýipsizdik pen azamattardyń yntymaqtastyq deńgeıine oń áser etedi.
— Ádilet mınıstrligi qazaq tilinde zań jobalaryn ázirleý boıynsha qandaı sharalar qabyldap jatyr? Zańdy basynan-aq qazaqsha jazý qalaı iske asyrylmaq?
— Til mártebesi — el mártebesi ekeni túsinikti. Eshkimge de jasyryn emes, memlekettik til elimizde ózekti máselelerdiń biri. Al Ádilet mınıstrligi qyzmetkerleriniń basym bóligi — memlekettik tildi jetik meńgergen azamattar. Máselen, memlekettik qyzmetke qabyldamas buryn, biz qazaq tilin joǵary deńgeıde meńgergen úmitkerlerdi eskeremiz. Sondaı-aq, memlekettik qyzmetke keletin azamattar qazaq tilinen arnaıy emtıhan tapsyratynyn atap aıtqan jón.
Qazirgi kezde bizdiń mamandar zııatkerlik menshik jáne normashyǵarmashylyqty jetildirý máseleleri boıynsha zań jobalaryn memlekettik tilde ázirlep jatyr. Sonymen qatar, Ádilet mınıstrliginde Zań jobalaý qyzmeti máseleleri jónindegi vedomstvoaralyq komıssııa otyrystary, jumys tobynyń jáne zań jobalarynyń talqylaý otyrystary memlekettik tilde júrgiziledi.
Munymen qosa, kez kelgen zań jobasy boıynsha lıngvıstıkalyq saraptamanyń basty talaby — saraptamanyń memlekettik tilde júrgizilýi. Bul degenimiz — qandaı da bolsyn memlekettik kúshi bar qujattyń eń aldymen memlekettik tilde ázirlenýine basymdyq beriledi. Ulttyq quqyqtyq qujattardy ázirleýde halyqaralyq standarttarǵa saı bolýyna nazar aýdarylǵan.
— Elimizde zııatkerlik menshik nysandaryn tirkeýde qandaı jetistikter bar? Qazaqstandyqtar zııatkerlik menshikke patent alýda qanshalyqty belsendi? Paıdaly jobalarǵa berilgen patentterdiń úlesi artty ma?
— Jyl saıyn barlyq zııatkerlik menshik obektilerine berilgen ótinimder sany ósip keledi. Jylda shamamen ǵylym men tehnıkanyń ártúrli salasy boıynsha ónertabystarǵa 500 patent, paıdaly modelge 900 patent beriledi.
Tirkelgen ónertabystar men paıdaly modelder kóbinesejeńil ónerkásip, medıtsına, hımııa jáne tehnologııalyq protsester salalaryna tıesili. Sondaı-aq, ótinimderdiń edáýir bóligi Almatydan, Astanadan, Qaraǵandydan, Shymkentten jáne Almaty, Pavlodar, Batys Qazaqstan oblystarynan túsip jatyr.
Aıtýly jańalyqtardyń biri 2023 jyldyń aıaǵynda selektsııalyq jetistik retinde asyl tuqymdy «Adaı» jylqysyna patent berilgen bolatyn. Bul tirkeý atalǵan jylqy tuqymyn asyl tuqymdy mal retinde ǵylymı turǵydan taný jáne kóbeıtý jumystaryn jedel júrgizýge yqpalyn tıgizedi.
— Avtorlyq quqyq salasynda zań buzý derekteri kóp pe? Byltyr plagıatqa qatysty qansha is qaraldy?
-Ótken jyly Qylmystyq kodekstiń 198-baby boıynsha (avtorlyq quqyq buzýshylyq jáne sabaqtas quqyqtar) 5 qylmystyq is qozǵaldy. Aldyńǵy jyly 6 qylmystyq is qozǵaldy. Sotqa avtorlyq jáne sabaqtas quqyqtar boıynsha 259 aryz tústi. Bul rette, 2021 jáne 2022 jyldarmen salystyrǵanda aryz sandarynyń tómendegeni baıqaldy.
— Dombyrany ulttyq aspap retinde patentteý qajet degen pikir jıi aıtylyp jatyr. Osyny iske asyrý múmkin be?
— Dombyra — ejelden barshaǵa belgili qazaqtyń ulttyq aspaptarynyń biri jáne ol ulttyq qundylyqqa jatady. Sondyqtan dombyra jáne de basqa da kóne mýzykalyq kez kelgen aspap ónertabys nemese paıdaly model retinde tirkelý úshin — búkil dúnıejúzi boıynsha jańadan shyǵarylǵan ónertabys bolýy tıis. Sondyqtan qoldanystaǵy burynnan áıgili belgilerge ıe dombyraǵa patent alý múmkin emes. Degenmen, eger dombyraǵa qandaı da bir jańa naqyshtaǵy ózgertýler engizilse, ıaǵnı elektrondy dombyra, dombyra-sıntezator — ol ónertabysqa nemese paıdaly modelge jatýy múmkin jáne patent alýǵa bolady.
Qazir dombyranyń túrlendirilgen nusqalaryna 30-dan astam patent berilgen.
- Almatynyń aportyn Qazaqstan brendi retinde tirkeý rásimi tolyq aıaqtaldy ma? Brend retinde tirkeý elimiz úshin ekonomıkalyq turǵyda paıdaly bola ma?
— Almatynyń aporty 2023 jyly Geografııalyq nusqama retinde tirkeldi. Bul tirkeý Almaty aportynyń tek jergilikti tutynýshylar arasynda ǵana emes, sonymen qatar shet elderde de joǵary suranysqa ıe bolýyna múmkindik týǵyzady. Joǵary tanymaldylyq arqyly almanyń basqa túrlerine qaraǵanda qosymsha qun ornatýyna yqpal jasaıdy.
Tirkeýdiń eń negizgi artyqshylyǵy — úshinshi tulǵalarǵa ıegerdiń ruqsatynsyz zańsyz paıdalanýǵa tyıym salý quqyǵyna ıe bolýy. Sonymen qatar, tutynýshylarǵa ónimniń shynaıy shyǵý tegi men sapasyna kepildik beriledi.