Dombaýyl kesenesi

Dombaýyl kesenesi (dyńy) (V-ІH ǵ.ǵ.) Ortalyq Qazaqstandaǵy ortaǵasyrlyq sáýlet óneri eskertkishteriniń biri. Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanynda, Jezqazǵan qalasynan soltústik-shyǵysqa qaraı elý tórt shaqyrymdaı jerde,

Қarakeңgir өzeniniң sol jaқ jaғalaýynda, Orda Bazar қalasy jұrtynan (Joshyhan kүmbezinen) daýys jeter jerdegi қyr үstine oғyz-қypshaқ zamanynda salynғan aıryқsha eskertkish. Dombaýyl kүmbezi ardaқty er, halyққa қadirli tұlғanyң basyna қoıylғan. El aýzyndaғy aңyzdarғa қaraғanda Deshti Қypshaқ batyry delinedi. Salyný tarıhy belgisiz. Dombaýyl kesenesi týraly eң alғash tүsinikteme Shoқan Ýәlıhanovtyң «Қyrғyz-қaısaқ taıpalary týraly» degen eңbeginde berilgen. Dombaýyl kүmbezin 1946-1947 jyldary ғұlama ғalym Әlkeı Marғұlannyң jetekshiligimen Ortalyқ Қazaқstan arheologııalyқ ekspedıtsııasy zerttegen. Konýs pishendes kүmbezdi құrylystar tүrine jatady Kesene arnaıy қyzyl-қoңyr tekshe tastardan қalanғan. Құrylys tasy Keңgir өzeniniң boıynan alynғan. Astyңғy қabaty sharshy pishendes, al үsti dөңgelene kelip kүmbezdelgen. Keseneniң syrtқy poshymy kıiz үıge өte ұқsas, kire berisi shyғysқa baғyttalғan. Astyңғy bөliginiң aýmaғy 8,9h7,9 metr, bıiktigi 6 metr. Қabyrғalarynyң қalyңdyғy 2 metr, ishiniң aýmaғy 4h4 metr, esigi sopaқshalaý etilip oңtүstik-shyғys jaқtan shyғarylғan. Bұғan jalpy bıiktigi 1,2 metr bolatyn tөrt baspaldaқ arқyly kiredi. Soltүstik jәne oңtүstik jaғynda tereze oıyқtary bar. Қyzғylt-қoңyr granıtten salynғan. Tastar bıe sүtimen aralastyrylғan saz-balshyқpen biriktirilgen. Keseneniң edenine tas aralas topyraқ jaıyp, onyң үstine jalpaқ tastar tөselgen. Қabyrғalary 3 metrge deıin kөterilip, kөldeneң bөrenelermen jabylғan. Bұlardyң barlyғy tas қalaýdyң қola dәýirinen bergi ejelgi dәstүrinen alynғan. Osy dәstүr keseneni jabý kezinde de қoldanylғan. Keseneniң jalpy bıiktigi 6 metr shamasynda. Onyң teң jarymyna jýyғy kүmbez shyғarýғa arnalғan. Ejelgi zamannyң sәýletshileri kүmbezdi mәңgi bұzylmastaı etip tұrғyzғan. Kүmbez ұzaқ ýaқyt saқtalyp, bertin kele ғımarattyң bұryshtary jәne kire beris қaқpasyn altyn izdeýshiler әjeptәýir қıratқan. 1974 jyly қaıta қalpyna keltirý jұmystary jүrgizilip, bұzylғan jerleri jөndelip, қalpyna keltirildi. Eskertkishtiң dәl merzimin anyқtaıtyn derek әzirge joқ. Қazaқstan jerine tәn syrtқy tұrқyna қarap, ғalymdar ony ıslam dini dendep ene қoımaғan (8-9 ғasyrlar) kezeңge jatқyzady. Қazaқ arasynda mұndaı kıiz үıge ұқsata sozyp baryp kүmbezdelgen tas kesenelerdi «үıtas», «dyң» dep ataғan, bұlar әr aımaқtarda belgili jәne kөbirek taraғan. Қozy-Kөrpesh ? Baıan sұlý kesheni de osyndaı құrylys. Ғalym Әlkeı Marғұlannyң aıtýynsha Қazaқstanda dyңdar Torғaı, Keңgir өzenderiniң boıynda kөbirek kezdesedi. Қara Jylandy өzeniniң boıyndaғy Қaradyң eskertkishi Dombaýyl kesenesine өte ұқsas. Bұlardyң barlyғy Orta Azııaғa mұsylman dini taraғanғa deıin VІ-ІH ғasyrlarda tұrғyzylғan eskertkishter. Dombaýyl esimi tarıhı jazbalarda da, aңyz әңgimelerde de kөp kezdesedi. Ol қazaқ shejiresinde, jyr-tolғaýlarynda jıi aıtylady Soңғy jyldary Dombaýyl dyңyna tolyғymen қalpyna keltirý jұmystary jүrgizildi.Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 3 tom. Қ.Ahmetov. Ұlytaý, «Meniң Otanym ? Қazaқstan» serııasy