Dollardy zor tutý - psıhologııalyq táýeldilik - BAQ-qa sholý
***
Atyraý oblystyq ákimdigi men «Qazaqstan-Atyraý» telearnasy jańa bir jobany qolǵa aldy. Bul - aýdan ákimderiniń oblystyq telearna arqyly tikeleı efırge shyǵýy. Ár apta saıyn beriletin jarty saǵattyq tikeleı efırge aldymen Mahambet aýdanynyń ákimi Erlan Jańabaev shaqyryldy. Eń jas ákimniń birinen sanalatyn ol buqaralyq aqparat quraldary ókilderine ózi basqaratyn aýdannyń búgingi tynys-tirshiligi, iske asyrylyp jatqan jobalar jóninde aıtyp berdi, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanynda.
Basylymynyń atap ótýinshe, Mahambet - óńir ortalyǵyna eń jaqyn ornalasqan, sonymen birge, negizinen aýyl sharýashylyǵy keńinen damyǵan aýdandardyń biri. Soǵan qaramastan, aýdanda negizgi kapıtalǵa 22 mıllıard 237 mıllıon teńge salynypty. Sońǵy úsh jylda aýyl sharýashylyǵy salasynda óndirilgen ónim kólemi 11,4 mıllıard teńgege ulǵaıyp, bıylǵy toǵyz aıda 2,7 mıllıard teńgege jetken. Bıylǵy kúzgi jıyn-terin maýsymynda 3174 tonna kartop, 10045 tonna kókónis, sondaı-aq, 5054 baqsha ónimderi jınalǵan. Aýyl sharýashylyǵy ónimderin jylyjaılarda ósirýge de den qoıylyp otyr. Tórt túlik sany arta túsken.
Basylymnyń jazýynsha, Astana qalasynda turatyn zeınetker Rafaıl Sultanov jaıaý júrginshiler úshin beınejazba jabdyǵyn oılap tapty. Óziniń aıtýyna qaraǵanda, muny avtokóliktegi regıstratordy qaıta jasap shyǵý arqyly ómirge keltirgen. Al jańa jabdyq qaltaǵa da, dorbaǵa da salyp júrýge qolaıly kórinedi.
R. Sultanov oılap tapqan qurylǵynyń negizgi bóligi bólek dorbada ustalady eken de, obektıvi onyń beldigine qondyrylady. Zeınetkerdiń aıtýynsha, adam júrip kele jatqanda, ıyǵy asa kóp qozǵalysqa túse bermeıdi. Bul dorbanyń beldigine ilingen túsirilim quralynyń qalypty jumys jasaýyn qamtamasyz etedi. Al beıneregıstrator akkýmýlıatorynyń kúshi úsh saǵatqa deıin jetedi. Osynyń ózi qalanyń bir shetinen ekinshi shetine baryp qalýǵa molynan jetip jatyr.
Qazir zeınetker ónertapqysh jańalyǵyna patent alý qamynda júr.
Delıde «Kazakhstan-India Travel and Tourism Fair» dep atalatyn Qazaqstan-Úndistan 8-shi týrıstik jármeńkesi ótti. Іs-sharaǵa jetekshi úndistandyq týroperatorlar men BAQ ókilderi qatysty. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti QR Syrtqy ister mınıstrligine silteme jasap, habarlap otyr.
Jyl saıyn Úndistan astanasynda «Eır Astana» ulttyq áýe tasymaldaýshysynyń qoldaýymen jáne Qazaqstannyń Úndistandaǵy elshiliginiń uıymdastyrýymen ótetin is-sharanyń basty maqsaty - Qazaqstannyń týrıstik ımıdjin ilgeriletý jáne eki el arasyndaǵy týrızm salasy boıynsha baılanystardy keńeıtý, úndi qaýymdastyǵyna, resmı jáne bıznes qoǵamdaryna, aldyńǵy qatarly úndi týroperatorlaryna elimizdiń týrıstik múmkindikterin keńinen taratý, deıdi basylym.
Atalǵan is-sharada Qazaqstannyń týrıstik múmkindikteri týraly sóz sóılegen Qazaqstannyń Úndistandaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisi Dýlat Qýanyshev qatysýshylardy Qazaqstannyń týrızm salasy men týrıstik tartymdylyǵyna ońtaıly áser etetin elimizdegi áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaımen ári demokratııalyq ózgeristermen tanystyryp ótti. Budan bólek, elshi úndi tarapyna Qazaqstan azamattaryn Úndistan áýejaılarynda vıza alý quqyǵyna ıe memleketterdiń tizimine engizýine oraı alǵysyn bildirdi.
Aqtóbe oblystyq prokýratýrasynyń baspasóz qyzmetiniń derekteri boıynsha, tek bir ǵana Baıǵanın aýdanynyń munaı quıýshy termınaly arqyly jalpy somasy 1,5 mıllıardtan artyq teńgeni quraıtyn 15 tonnadan astam munaı zańsyz jolmen alynyp, elimizden syrt aımaqtarǵa shyǵarylǵany anyqtalyp otyr. Bul týraly da «Egemen Qazaqstan» gazetiniń búgingi sanynda jazylǵan.
Basylymnyń habarlaýynsha, tekserý kezindegi derekterden anyqtalǵanyndaı, munaı ónimderiniń zańsyz aınalymy oblys boıynsha bir jylda 100 myń tonnadan kem emes, al onyń quny 10 mlrd. teńgege jýyq qarjy quraıdy eken. Oblys prokýratýrasymen taldanyp otyrǵan salada tekserýler júrgizý bastalǵan ýaqyttan beri qylmystyq qýdalaý organdarymen 54 qylmystyq is qozǵalǵan, al 2011 jyly barlyq organdarmen nebári 13 qylmystyq is, onda da mańyzy onsha úlken emes derekter boıynsha qozǵalǵan. Búgingi tańda oblys sottary 15 qylmystyq is qarap, olar boıynsha 37 adam temir tordyń arǵy jaǵyna attandyrylǵan. Maqala «Munaı urlyǵy tyıylmaýda» degen taqyryppen berilgen.
***
Nurlan Nyǵmatýlınniń tóraǵalyǵymen ótken Májilistiń jalpy otyrysynda qalaýlylar ulttyq zańnamaǵa «turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy is-qımyl máseleleri boıynsha» túzetýler engizetin arnaıy jobany birinshi oqylymda maquldady. Bul qujatqa sáıkes, áıelin uratyn erkekterge sol áreketin qoımasa, áıelimen turýǵa tyıym salynbaq. Bul týraly «Aıqyn» gazeti búgingi sanyndaǵy «Otbasyn oırandaıtyndarǵa endi ońaı bolmaıdy» degen maqalada jazyp otyr.
Basylymnyń atap ótýinshe, «Qazaqstannyń keıbir zańnamalyq aktilerine turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy is-qımyl máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasynyń ereksheligi - oǵan bir top depýtat bastamashy bolyp, ózderi jazyp shyǵypty. Sondyqtan ony bastamashylar atynan Májilis depýtaty Svetlana Bychkova qorǵady. Qoldanystaǵy zań boıynsha turmysta naǵyz tıranǵa aınalǵan erkekterge, eger onysyn qoımasa, aıyppul salynady. Alaıda depýtat hanymnyń aıtýynsha, ondaı ospadarlardyń kóbisi maskúnemdik jolyna túsken, jumys jasamaıdy, sodan aınalyp kelgende, oǵan memleket salǵan aıyppuldy jumys isteıtin áıelge tóleýge týra keledi. ıAǵnı osylaısha álgi áıel eki ret jábir kóredi. Osy sebepti bastamashy parlamentarııler birinshiden, aıyppul salýdy alyp tastamaq.
Budan basqa jańa zań jobasynyń úsh iri jańalyǵy bar: ol jábir kórýshi balany otbasynan alyp qoıyp, ýaqytsha qamqorshy taǵaıyndaýdy, erli-zaıyptylardyń ekeýine de múliktik quqyqtaryn júzege asyrýǵa tyıym salýdy qarastyrady, sondaı-aq zorlyqshynyń jábirlenýshimen birge bir turǵyn úıde nemese páterde turýyna tyıym salynbaq. Muny zańdastyrý úshin Ákimshilik quqyq buzýshylyq kodeksiniń 59-1-babyna tolyqtyrý engiziletin kórinedi. Mundaı jazany qoldaný-qoldanbaý jaıyn sot sheshedi.
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń «Ádebıetshiler úıinde» Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi «Qazkontent» AQ-nyń uıymdastyrýymen «Ádebıet portalynyń» tanystyrylymy ótti, dep habarlaıdy «Aıqyn» gazeti.
Gazettiń jazýynsha, «Ádebıet portalynda» elimizdiń mádenı murasyna, ádebıetine jáne tarıhyna qyzyǵýshylyq tanytatyn barsha oqyrman qaýymnbas qosatyn bolady.
Veb-portaldyń basty maqsaty - ǵasyrlar boıy qalyptasqan ulttyq ádebıetti júıeli túrde nasıhattaý jáne Qazaqstannyń qazirgi zamanǵy jazýshylar men aqyndarynyń shyǵarmashylyq belsendiligin arttyryp, qazaq ádebıetin keńinen tanytý bolyp tabylady. Portaldyń arqasynda qoldanýshylar qazaq jáne álem ádebıetin talqylap, ózara pikir almasý men ádebı-onlaın platformasyn qurý múmkindigine ıe bolady. Sonymen qosa, óz pikirleri men retsenzııalaryn qaldyryp, jeke kitaptary men aýdarmalaryn áleýmettik jeliler arqyly bólisedi. Qazaqstandyq avtorlardyń shyǵarmalaryn ınternet-qor arqyly oqyrmandarǵa - qazaq, orys, aǵylshyn jáne túrik tilderinde jetkiziletin bolady.
Elimizdiń eks-bas qarjygeri depozıtke salatyndaryńyzdy úsh valıýtaǵa bólip salyńyzdar dep, keńes berýshi edi. Marchenko qyzmetten ketkeli basy artyq qarajatty tek dollarmen saqtaǵan jón degendi aıtatyn sarapshylar qatary kóbeıýde. Bul týraly «Aıqyn» gazeti «Dollardy zor tutý - psıhologııalyq táýeldilik» degen maqalasynda jazady.
Basylymnyń atap ótýinshe, AQSh-tyń ahýaly adam qyzyǵarlyq bolmaı turǵanyna qaramastan, dollar álem halyqtarynyń sanasynda qudiretti valıýta retinde máńgige jazylyp qalǵan sekildi. Onyń qatarynda bizdiń qazaqstandyqtar da bar. Elimizdiń sarapshylary da qarajat saqtaýda eń senimdi valıýta - dollar ekenin alǵa tarta beredi. Tipti baǵamy myń qubyla bastaǵan eýrony da saqtyq varıanty retinde paıdalanýǵa bolady, biraq bıylǵy jyl sońyna deıin ǵana degendi aıtady sarapshylar. Ulttyq valıýtamyz qaıda sonda? Bul suraqqa kelgende, sarapshylar onyń ornynda ekenin, ázirge devalvatsııanyń aýyly teńge úshin alystaý ekenin aıtyp, kóńil jubatady. Degenmen de mundaı ekiushty pikirlerdiń bir barmaǵy búgýli sekildi kórinedi de turady.
Qazannyń sońǵy kúnderi eýronyń baǵamy, sarapshylardyń AQSh-tyń eńbek naryǵy boıynsha statıstıkasyna súıene otyryp aıtýynsha, 2011 jyldyń 11 qarashasyndaǵy kórsetkish deńgeıine jetip, órlep tur. Eýronyń AQSh-ta bıýdjet daǵdarysy máselesi sheshilip jatqan qazannyń 15-nen bastap ekpin ala bastaǵany málim. Amerıkalyqtar tehnıkalyq defolttan qashyp qutyla aldy, degenmen bul eýro valıýtanyń ósýine qatty yqpal jasady. Qazannyń birinshi jartysynda eýro/dollar 1,35-1,37 belgisi aralyǵynda qubylyp turǵan. Sarapshylardyń boljamy boıynsha, ınvestorlardyń abdyrap, dúrbeleńdik kúı keshýi osyndaı nátıjege jetkizgen. Olar qoldaryndaǵy dollardy satý kerek pe, álde dollar satyp ala túsý kerek pe ekenin ajyrata almaı, jantalasqan syńaıly. Sirá, qolyńda tym kóp aqshań bolsa da, ońaı emes shyǵar. «Aıaq astynda valıýta qunsyzdanyp, qobyraǵan qaǵazdy qushaqtap, sazǵa otyryp qalamyn ba?» degen úreı baılarǵa maza bermeıtin sekildi. AQSh-tyń memlekettik qaryz aǵynyn kótergenine qaramastan, ınvestorlardyń dollarǵa degen tábeti kóterile qoımaı, olar bar nazaryn eýro men altynǵa aýdaryp otyr.
«Adamdardyń dollarǵa degen psıhologııalyq turǵyda táýeldiligi ulttyq valıýtany birte-birte álsiretýge jol bastaıdy dep oılaımyn. Qazaqstandyqtar óz qoldarymen elde jasalatyn saýda men kelisimsharttardy teńgemen júrgizýi tıis. Mysaly, baspana satyp alatyn bolsań, dollarmen sanama, teńgemen eseptes. Al bizde kerisinshe, ne satyp alatyn bolsa, onyń baǵasyn aldymen dollarmen bekitip, ony teńgege aýdaryp jatady. Muny «psıhologııalyq táýeldilik» dep ataıdy. Árıne, syrtqa shyǵaratyn eksporty nemese jıi-jıi shetelge jumys babymen saparǵa shyǵatyndar úshin dollarlyq qarajat qajet. Qarajattyń belgili bir bóligin olar onsyz da dollarmen saqtaıdy. Al endi esh eksporttyq bıznespen aınalyspaıtyndar, bıznesin el ishinde júzege asyratyndar ne úshin jerdi, kólikti, páterdi dollarmen baǵalaýy kerek?» deıdi sarapshy Іlııas Isaev.
Dollarǵa degen tabynýdy shynynda da ózimiz qoldan týdyryp otyrǵanymyz ras. Tipti bastaýysh synyptyń oqýshylarynyń ózi «O-o, mynaý qansha baks turady?» dep, jańa shyqqan telefondy shyr aınaldyryp kórip jatady. Jastaıynan dollarmen aýyzdanyp ósken urpaq erjetkende ulttyq valıýtanyń qadirin jete túsine alar ma eken, álde amerıkalyq jasyl qaǵazdyń qudiretine bas ıip, ulttyq valıýtaǵa murnyn shúıire qaraı ma? Bul - oılanarlyq másele.