Dıplomat dınastııasy: Syrtqy saıasat ardageri Saılaý Batyrsha-ulymen suhbat
Ári elimizde muǵalim, shopan, bilim, quqyq qorǵaý, kásiporynnyń túrli salalarynda urpaqtan-urpaqqa mamandyqty amanat etip kele jatqan otbasylar da barshylyq. Al Táýelsizdigine nebári 30 jyl bolǵan Qazaq eliniń tól dıplomatııasynda mundaı dınastııanyń bolýy múmkin emesteı kórinedi. Biraq mundaı dınastııa bar. Ol áýlettiń túpqazyǵy – Saılaý Batyrsha-uly. Qazaq dıplomatııasy ardageriniń uly Baqytty Batyrshauly Mysyrdaǵy Qazaqstannyń Elshiliginde qyzmet etti. Artynan «Mysyr Mamlúk memleketi men Deshti- Qypshaq arasyndaǵy baılanystar, 13 15 ǵ.ǵ.» syndy qypshaq babalarymyzǵa qatysty qundy eńbek qaldyrdy. Al Sáýlegúl Saılaýqyzy osydan tórt aı buryn ǵana Qazaqstannyń Marokko Koroldigindegi Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi bolyp taǵaıyndalsa, Temirlan Saılaýuly Túrkııadaǵy Elshiligimizde dıplomat.
Bir qyzyq jaıt. Búgin – Qazaqstannyń dıplomatııalyq qyzmet kúni. Dál osy kúnniń resmı atalyp ótýine Saılaý Batyrshaulynyń sebepker bolǵandyǵyn bireý bilse, bireý bile bermes. Qazaqstan táýelsizdigin alǵanyna 17 jyl bolǵan kezde, 2008 jyly 8 resmı ulttyq meırammen qatar 45 kásibı merekeniń atalyp ótiletindigin, al ózge jurtpen ózara baılanysty, yntymaqtastyqty, alys-beristi durys jolǵa qoıyp, aıanbaı eli úshin eren eńbek etip júrgen dıplomattardyń mańdaı teri eleýsiz qalǵandyǵy qynjyltqan jaıt Saılaý Batyrsha-ulynyń qolyna qalam alyp, sol kezdegi QR Syrtqy ister mınıstri Marat Tajınge usynys hat jazýyna túrtki bolǵan edi. Bilimdi dıplomattyń mundaı usynysyn bilikti basshy da jerge qaldyrǵan joq. Qazaqstan Prezıdentiniń Jarlyǵymen 2 shilde – Qazaqstannyń dıplomatııalyq qyzmet kúni bolyp bekitilgen bolatyn. Osyǵan oraı Saılaý atany suhbatqa tartqan edik.
- Saılaý Batyrsha-uly, elimiz táýelsizdigin alyp, álem kartasynda Qazaq memleketin qurǵan kezde ózińiz syrtqy saıasat vedomstvosyn uıymdastyrý isiniń basy-qasynda boldyńyz. Sol kezderdi eske túsirip, mınıstrlik qurý barysynda kezdesken kedergilermen, qyzyqty jaıttarmen bólisseńiz.
- 1991 jyldyń tamyzynda sol kezdegi KSRO Syrtqy ister mınıstri E.Shevardnadzeniń tóraǵalyǵymen Vladıvostok qalasynda Azııa jáne Tynyq muhıty aýmaǵynda qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq ornatý týraly halyqaralyq konferentsııa ótti. Qazaq elinen men bardym. E.Shevardnadzemen jeke kezdesý barysynda biraz máselelerdiń ishinde odaqtas respýblıkalardyń Syrtqy ister mınıstrliginiń quqyqtary shekteýli ekenin jáne Keńes Odaǵy Syrtqy ister vedomstvosynda ulttyq kadrlardyń azdyǵyn aıttym. Bizge Ýrýgvaı, Paragvaı, Zımbabveden emes, kórshiles eldermen, qarym-qatynasy bar túrki, arab memlekettermen baılanysty jandandyrý úshin ár respýblıkaǵa 15 dıplomatııalyq oryn suradym. Túpki oıym «odaqtas respýblıkalar táýelsizdigin alady, E.Shevardnadze grýzın bolǵandyqtan, óz eliniń egemendik alǵan kezde dıplomattaryn saı qylý úshin bul usynysqa kelisýi tıis» bolatyn. Oıym aldamady. Bir aıta keterligi, ol ýaqytta ortalyqtan 1 shtat alý úshin birneshe jyl qyzmettik hat jazý kerek bolatyn. Al men bir kezdesýde 15 respýblıkanyń árqaısysyna 5 shtattan alyp berdim.
Meni qynjyltatyn myna jáıt. KSRO quramynda bolǵan 70 jyldyń ishinde qazaqtan 2-aq dıplomat shyqty,al ózbekterden 11 adam elshi boldy. Basshylary olardy udaıy kótermelep otyrdy. Al Qazaqstannyń basshylyǵy qazaqtardy shetelderge Elshi retinde usynbady. Birinshi elshimiz – Názir Tórequlov. Dıktator I.Stalın ony Mekkede Korolmen birge juma namazyn oqyǵany úshin Máskeýge qaıtyp kelgen kezde atyp tyndy. Ekinshi elshi - MMálik Fazylov edi. Ol Marokkoda Elshi qyzmetin atqardy. Al munan basqa 70 jyldyń ishinde qazaqtan birde-bir Elshi ókinishke oraı shyqpady.
Osy oraıda el arasynda, odaqtas respýblıka ishinde Qazaqstan táýelsizdigin nelikten kesh jarııalady degen saýal bar. Kezinde N.Hrýşev «tyń ıgerý, ındýstrııalandyrý» degen syltaýmen qazaq jerinde 2,5 mln. kelimsekti kirgizip jiberdi. Sóıtip jergilikti halyqtan góri ózge ulttardyń sany basym tústi. 1960 jyldary sol kezdegi qazaq jerindegi qazaqtyń sany 29,3 paıyz ǵana boldy. Stýdent kezimde dál osy derekterdi gazetten oqyǵa kezimde kózimnen jas shyqty. Eger sol baǵytta kete bergende, qazaq halqy tarıh betinen bálkim joǵalar edi. Abyroı bolǵanda egemendik jarııaladyq, táýelsizdik aldyq, shet elden qandastarymyz keldi, qazaqtyń sany ósti. Búginde 70% astyq.
- Siz dıplomat retinde Keńes odaǵynyń, táýelsiz Qazaqstannyń dıplomatııa qyzmetinde eńbek ettińiz. Qaısysynda qyzmet etý qıynǵa soqty?
- 1965 jyly dıplomatııalyq qyzmetke kelip, zeınetkerlikke shyqqanǵa deıin eńbek ettim. Árıne, arasynda Almaty oblystyq partııa komıtetinde qyzmet etip, halyqaralyq qatynastar baǵytynda ǵylymǵa bet burǵan kezim de boldy. Saýalyńa keler bolsaq, KSRO úlken derjava boldy, ýaqytynda dıplomatııalyq qyzmetiniń dárejesi joǵary edi. Biraq keńes dıplomatııasynda, ıaǵnı, KSRO Syrtqy ister mınıstrliginiń ortalyq apparatynda 5 myńnan astam qyzmetker, onyń ishinde 3 300 naǵyz dıplomat bolsa, qazaqtardyń sany óte az bolatyn. Máskeýdegi ortalyq apparatta ne bolmasa Elshilikterde bir mezgilde bar bolǵany 8-9 dıplomattan asqan joq. 60 jasqa tolǵan qazaqtardy zeınetkerlikke shyǵaryp, ornyna taǵy 1 qazaq alatyn. KSRO quramyndaǵy basqa respýblıkalarǵa qaraǵanda keńes dıplomatııasyndaǵy qazaqtyń úlesi az boldy. Máskeýdegi dıplomatııalyq akademııaǵa ár respýblıkadan 1 oryn beretin. Qazaqstannan sol 1 oryndy men ıelendim. Sol kezeńde KSRO quramyndaǵy dıplomattar óz eli atynan sóz sóıleı almaıtyn. Meniń de «Qazaq eliniń dıplomatymyn» dep aıtý armanym júregimniń túkpirinde tunshyǵyp jatatyn.
Al Táýelsiz Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrliginde 1300 astam adam jumys isteıdi. Olardyń jartysy - dıplomattar. ıAǵnı, qazirgi ýaqytta 650-den astam qazaq dıplomaty shetelde eńbek etip júr. Munyń barlyǵy Táýelsizdiktiń jemisi. Sonyń arqasynda eldi, jerdi, álemdi kórdik, ǵalamshardaǵy óz ornymyzdy taptyq. Mine, KSRO men Qazaqstan Syrtqy ister mınıstrliginde eńbek etýdiń aıyrmashylyǵy osynda jatyr. Kórshi elge búıregi buratyndar «Keńes odaǵynda jaqsy boldy» deıdi. Alaıda ol ýaqytta sheteldermen baılanys, dıplomatııa - barlyǵy orystardyń qolynda bolatyn: ýkraın, belarýs, grýzın, armıan ultynan shyqqandar óte kóp boldy.
- Bıyl táýelsizdigimizge otyz jyl tolyp otyr. Osy ýaqyt aralyǵyndaǵy Qazaq dıplomatııasynyń qalyptasýy men damýyna qandaı baǵa berer edińiz?
- Búginde qazaq dıplomatııasy tolyǵymen qalyptasty dep aıta alamyz. Táýelsizdiktiń 30 jylynyń ishinde bilikti, álemdik deńgeıdegi dıplomattar qalyptasty. Mysaly, elimiz BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi boldy. Bul degenińiz Qazaqstan búkil álemde bolyp jatqan jaǵdaı, shıelenis, qaqtyǵys taǵdyryn BUU-nyń sapynda sheshedi degen sóz. ıAǵnı, BUU Qaýipsizdik Keńesiniń sheshimine tikeleı yqpal ete aldy. Bizden basqa burynǵy odaqtas 14 respýblıkanyń bireýi de mundaı mártebege ıe bolǵan joq. Iá, Reseı BUU QK turaqty múshe, al qalǵandaryna mundaı múmkindik týǵan joq. Demek, biz syrtqy saıasatta úlken jetistikke jetip otyrmyz.
Taǵy bir mysal aıtaıyn. Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligin uzaq jyldar boıy basqarǵan Qasym-Jomart Toqaev BUU Hatshysynyń orynbasary boldy, Qazaq eliniń Prezıdenti bolyp saılandy. Bul degenimiz búgingi alasapyran, qyıyn ýaqytta, kúrdeli jaǵdaıda Qazaqstannyń álemdik arenadan óz ornyn oıyp alýǵa degen umtylysy. Demek, Qazaqstannyń egemendigin ustap turý úshin álemniń jaǵdaıyn biletin, dıplomatııanyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken adamnyń halyqtyń qoldap daýys berýi arqyly saılanýy qazaq dıplomatııalyq qyzmetiniń jetistigi desek te bolady.
Dıplomatııa jetistiginiń taǵy bir dáleli retinde QR Premer-Mınıstri orynbasarlarynyń biri bolyp Syrtqy ister mınıstri Muhtar Tileýberdi taǵaıyndalýyn da aıtar edim. Endi Syrtqy ister mınıstri syrtqy saıası, ekonomıkalyq, ınvestıtsııalyq, gýmanıtarlyq baılanystardy úılestirip otyrady.
Qazaq dıplomatııasynyń qalyptasýy men damýyna qatysty baǵa berer bolsam, biz kórshi memleketterdiń barlyǵymen shekaramyzdy shegendep aldyq. Bul - úlken jetistik. Qarańyzshy, Reseı men Ýkraına Qyrym, Donbass úshin qyrylysyp jatyr, soǵysqa deıin bardy. Grýzııaǵa Reseı áskeri kirip, Abhazııa men Ońtústik Osetııany tartyp aldy, úlken soǵys boldy. Tájikter men qyrǵyzdar, ózbekter arasyndaǵy ahýal shıelenisip, oq atýǵa deıin bardy. Al biz syrtqy saıasattyń nyq negizinde ózge memlekettermen mundaı qaqtyǵysqa jol bergen joqpyz. Bul - Elbasy N. Nazarbaevtyń úlken sheber saıasaty boldy. Qazaqstanǵa qaqtyǵys kerek emes.
-Búginde qazaq dıplomattaryn daıyndaý isine kóńilińiz tola ma? Olqy tustary, aýyz toltyryp aıtarlyqtaı jetistikteri bar ma?
Kezinde Máskeý memlekettik halyqaralyq qatynastar ınstıtýtynda dıplomattardyń barlyǵy daıyndalatyn. Al basqa respýblıka joǵary oqý oryndaryna mundaı mamandardy daıyndaýǵa tyıym salynǵan edi. Túpki maqsat - Kreml bárin qolynda ustaý edi. Táýelsizdik alǵannan keıin Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde Halyqaralyq qatynastar fakýlteti ashyldy. Odan keıin Abylaı han atyndaǵy Halyqaralyq qatynas jáne álem tilderi ýnıversıtetinde de mamandar daıyndaý qolǵa alyndy. Munan bólek, elordamyzdaǵy L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde Halyqaralyq qatynastar fakýlteti de osy baǵytta jumys istep keledi. Qazir ózim osy fakýltettiń professory retinde jas mamandarǵa bilgenimdi, ómirden túıgenimdi úıretip júrmin.
- Sáke, suhbat sońynda ózińiz sııaqty dıplomat bolǵysy keletin jastarǵa qandaı keńes berer edińiz?
- Jastardyń maman retinde shet tildi bilýi durys. Biraq ana tilin jetik meńgerip, tarıhyn, ata-babasyn dástúrin, mádenıetin, ádet-ǵurpyn bilip, Qazaq handardyń dıplomatııasyn sheteldiktermen kelissóz júrgizý barysynda múltiksiz saqtaı bilýi kerek. Jas dıplomattarǵa aıtarym, tereń bilim kerek, memleketińniń tarıhyn bilýiń qajet. Elin, jerin, halqyn sheksiz súıe bilýi kerek. Sonda ǵana olar myqty dıplomat bolyp, Táýelsizdiktiń tuǵyryn joǵary ustaı alady.
Shet elde júrgen qazaq dıplomattardy merekemen quttyqtaımyn, qurmetti de, jaýapty eńbekterine tabys tileımin. Otanyna aman- esen oralsyn!
- Suhbatyńyzǵa raqmet!