Dinshildik pen dindarlyqty ajyrata bilgen abzal – Albına Dúısenbaeva
Jastardyń arasynda rýhanı elikteýshilik qubylysy kóptegen ǵalymdar men zertteýshilerdi tolǵandyryp otyr. Sonyń ishinde ásirese ıdeologııalyq vakýýmdy dinı nanym senim toltyryp jatqany ras. Balanyń sýbmádenıeti – qoǵamnyń eń álsiz, urymtal jeri bolyp tur.
Sońǵy kezde memleketimizde qoǵamymyzdy nyǵaıtý úshin urpaqtyń tárbıesine qanshalyqty kóńil bólinip jatyr? Jastardyń dinı saýatyn ashýdyń mańyzy qandaı?
Osy oraıda jastarǵa din salasynda sabaq beretin, pedagogtyń pikirin bilý maqsatynda Nur-Múbarak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıteti, dintaný kafedrasynyń dotsentiniń mindetin atqarýshy, PhD doktor Albına Quraqbaıqyzy Dúısenbaevamen tildestik.
- Jastar destrýktıvti aǵymǵa boı aldyratyn eń názik urymtal býyn ekeni ras. Buǵan ne sebep bolýy múmkin? Qandaı faktorlardy basa aıtqyńyz keledi? Áleýmettik ahýal yqpal etýi múmkin be? Álde jastar aldymen rýhanı keńistigin toltyrǵysy kele me?
- Destrýktıvti dinı aǵymdardyń negizgi sıpatynan bastaıyn, sebebi destrýktıvtilik jalpy tek dinge ǵana tán sıpat emes, al bizdiń qarastyratyn aýmaǵymyz tek dinı destrýktıvtilikke qatysty bolǵandyqtan, qysqasha sıpattasaq: bul qandaı da bir dinniń sıpatynan jeke tulǵaǵa psıhologııalyq nemese fızıkalyq zardap berý kórinisterin baıqaýdy aıtamyz. Mundaı saldarlar tulǵanyń densaýlyǵyna, áleýmettik qatynastaryna, psıhologııasyna keri áser etýimen qatar mınımaldy nemese masshtabty kólemde áser etýi múmkin. ıAǵnı destrýktıvtiliktiń ýyty sol ortaǵa túsken adamnyń ómirin ǵana emes, jalpy sol ortanyń nemese qoǵamnyń da shyrqyn buzýy ábden yqtımal. Jáı ǵana mysal otbasynyń buzylýynan bastap (sýıtsıd, ajyrasý, sananyń transformatsııalanýy), qoǵamdaǵy dinı negizdegi alaýyzdyqtar, konflıkter, terrorızm, ekstremızmniń kórinisterine deıin ákelýi.
Tulǵanyń, mundaı ortaǵa túsýiniń sebepteri san túrli. Áleýmettik, ekonomıkalyq sebepterden bastap, psıhologııalyq sebepterde bolýy múmkin. Alaıda, mundaı destrýktıvti dinı aǵymdarǵa túsken adamdar arasynda tek qana jastar dep aıta almaımyz. Degenmen sizdiń aıtýyńyz oryndy kóbinese jas býynnyń teris aǵymǵa boı aldyrýy jıi kezdesedi. Bul jerdegi basty sebep – tulǵanyń ózine berilgen aqparattyń burys nemese durys ekenin ajyrata almaýy. ıAǵnı, bilimsizdik.
- Bilimmen qarýlaný da keıde paıdasyn bermeıtin sııaqty. MGÝ Fılosofııa fakýltetiniń túlegi Karaýlova Sırııaǵa terrrıstiń artynan barǵan bolatyn... Bundaı jaǵdaı sırek kezdesedi, degenmen...
- Iá, bilimmen qarýlaný degenimiz tek bir ǵana pozıtsııany qarastyrmaıdy. Ásirese, dinı adasý taqyrybynda onyń aýqymy dinı bilimmen zaıyrly bilimniń, ádep pen adamgershiliktiń, dástúr men zamanýı qaǵıdattardyń ushtasýyn meńzeıdi. Jalpy, men suqbatymyzdyń basynda birden-bir sebep bilimsizdik deýim, jalpy dúnıetanym máselesin qozǵaıdy. Munda bir jaqty teologııalyq nemese matematıkalyq degen sııaqty, bir jaqty bilim emes, tulǵanyń fýndamentin qalyptastyratyn tárbıe, dástúr, otansúıgishtik qasıetterimen qosa, dinniń negizin bilý, kez-kelgen qarym-qatynastaǵy pozıtıvti jáne negatıvti saldarlaryn ajyrata alý, ratsıonaldylyq qasıetteri de mańyzdy.
- Psıhologııalyq faktor qanshalyqty áser etedi?
- Árıne, psıhologııalyq faktor óte mańyzdy orynda, sebebi destrýktıvti aǵymdardyń jańa adepterdi (dinge erýshini) tartýda qoldanylatyn psıho-tehnıkalyq manıpýlıatsııa jasaý ádisterin taldaıtyn bolsaq, olar ár tulǵaǵa ár túrli tartý ádisterin qoldanady. ıAǵnı psıhologııalyq turǵydan «qurban bolýshy tulǵanyń» «álsiz» tustaryn dinge tartýda jaqsy qoldanady. Meıirim, mahabbat, jyly sózder, qarym-qatynas qazirgi tańda qoǵamda úlken suranysqa ıe. Olar osy suranysyńyzdy qanaǵattandyrýǵa tyrysady. Osynyń barlyǵyn atalmysh dinnen tabasyz dep sendiredi. Alaıda, onyń qaıtarymy sizdiń tarapyńyzdan sanańyzdyń tolyqtaı ózgerisine ákeledi. Saldarynda siz sol «álsiz» tusyńyzdyń beısanaly qulyna aınalǵanyńyzdy sezbeýińizde múmkin. Ol meıli, aqsha bolsyn, meıli jańa orta, nemese qyzmet bolsada, áıteýir sizdi sol arqyly shyrmap, sanańyzdy ýlaıdy.
- Jat aǵymdarǵa ilesken adamnyń portretin qalaı sıpattaı alasyz?
- Aıtyp ótkenimizdeı destrýktıvti aǵymdarǵa ilesýshilerdiń sebepteri sanalýandyǵy sııaqty, ondaǵy adamdardyń jasy, ulty, qoǵamdaǵy qyzmetteri, áleýmettik jaǵdaılary da ártúrli. Syrttaı olardy mynandaı dep kesip aıtý qıyn. Iá, bizdiń qoǵamda balaǵy qysqa nemese qara jamylǵan adamdardy kórse destrýktıvtilik sıpaty dep qabyldaý basym bolyp bara jatyr. Alaıda, meniń oıymsha destrýktıvtilik syrtqy sıpatta emes, sananyń destrýktıvtilik ózgerisinde jatyr. Jalpyǵa ortaq sıpattardy ataıtyn bolsaq: shektelgen sana, tulǵanyń psıhologııalyq oqshaýlanýy, ózgeler jáne meniń dinı ortam dep bólinýi, ózin dinı taza ózgelerdi kúnáharlar (ózderinen tómen, tipti adam sanatynda emes, ibilister urpaǵy) dep qaraýdy t.s.s. jatqyzýǵa bolady.
- Áleýmettik jelidegi aqparatty qalaı shekteýge bolady?
- Qazirgi tańda destrýktıvti dinı ilim taratýshylar, kóbinese ǵalamtor júıesin, ásirese áleýmettik jelililerdi óz maqsattarynda óte belsendi paıdalanady. Bul – bizdiń qoǵam úshin mańyzdy másele. Ásirese jastar qazirgi tańda áleýmettik júıelerdi jıi paıdalanady. Munyń aldyn-alý taǵy da ár adamnyń aqparat legin durys nemese burystyǵyn ajyrata bilýi bolyp otyr. Kez kelgen destrýktıvti top músheleri ózderin «sektamyz» dep tanystyrmaıdy. Áýeli kópshilikke qyzyqty jazbalar jarııalaý arqyly, «qurbandarynyń» potentsıaldy qyzyǵýshylyqtaryn anyqtaıdy. Máselen kóshede siz ózińizge sektanttar usynǵan aqparattan bas tartýyńyz nemese kúdikpen qaraýyńyz múmkin. Al, áleýmettik jelilerde siz ózińiz sol toptyń aqparatyn oqyp nemes laık basyp degendeı, kórip, tyńdap qyzyǵýshylyq tanytasyz. Ózińizge berilip jatqan aqparat qyzyq nemes jaǵymdy bolǵandyqtan onyń jalǵandyǵyn, nemese burystyǵyna bas qatyryp jatpaısyz. Birtindep tartý ádisi – bul óte nátıjeli ádisterdiń biri. Endi ony shekteý nemese aldyn alý úshin memleket pen qoǵamnyń tyǵyz baılanys ornatýy shart. Óte sezimtal nemese balalaryn qadaǵalaýda ustaıtyn ata-analar týraly tolyq aqparat alyp nemese arnaıy bazany tekserý oryndaryna saıt siltemelerin tekserý arqyly adasýdyń aldyn alýyna bolady. Alaıda, ǵalamtordyń qoljetimdigi men qoǵamnyń aqparatqa degen salǵyrttyǵy taǵy da dinı adasýlarǵa úlken sebep bolyp otyr. Máselen arnaıy dintanýshylar tobynan destrýktıvti dinı aǵymdardyń saıttary men áleýmettik jelileri jarııalanyp otyratyn, úzdiksiz jumys toby memleket tarapynan qurylatyn bolsa, bul top elimizdiń barlyq ǵalamtor keńistigi, BAQ arqyly qoǵammen tikeleı baılanys jasap aldyn-alý sharalaryn júrgizse, árıne qoǵam úshin óte paıdaly bolary sózsiz dep oılaımyn.
- Sheteldik oqý oryndarynyń, bilim qorlarynyń shaqyrýlary men granttarynyń artynda jat aǵymdarǵa tartý pıǵyly jatýy múmkin be?
- Árıne, barlyq granttyq oqýlar men sheteldik oqý oryndaryn jat aǵymdar mıssııasy retinde qarastyrý úlken qate. Dese de, sheteldik qaıyrymdylyq qorlarynan nemese arnaıy granttardan keletin shaqyrtýlardyń astarynda din taratý mıssııasynyń bolýy yqtımal. Sebebi, keıbir jańa dinı uıymdardyń qyzmetterinde bilim oryndaryna ózge elderden shákirt tartý, arnaıy din taratý ádisteriniń biri. Ony keıde adamgershilik negizderin (gýmanızm) ıdeıasyn taratý dep ataıdy. Nemese taza dinı ilimge baýlymasa da bastysy, óz ıdeıalaryn ózge memleketterge taratý arqyly bolashaq jyly oryndaryn daıyndap jatyrmyz dep esepteıdi. Máselen keıbir dinı ilimderde ultqa, dinge, terrıtorııaǵa bólinbeý ıdeıasyn keńinen nasıhattaıdy. Bir qaraǵanda destrýktıvti deýge kelmeıdi, alaıda astarynda patrıotızm, el qorǵaý, dástúrge berik bolý qundylyqtaryna salǵyrttyq bolyp shyqpasyna kim kepil? Sondyqtan bul memlkettik dárejede qarastyrýdy qajet etein saıasat dep bilemin.
- Siz din salasyndaǵy arnaıy oqý ornynda sabaq beresiz. Sizdiń salalyq stýdentterdi aıtpaǵanda, basqa oqý oryndarynda oqıtyn dinı turǵydan saýaty joq jastardy qosymsha oqytý qajettiligi bar ma?
- Menińshe jahandaný zamanyndaǵy damýshy memleket úshin din taqyryby óte ózekti. Bul dinshildikti arttyrý maqsatynda emes, kerisinshe din men zamanaýı qoǵamnyń, sonyń ishinde Qazaqstan Respýblıkasynyń din baǵytyndaǵy saıasaty men baǵdaryn durys túsindirý úshin, qoǵamnyń din men memlket ıdeıasyn, dinshildik pen dindarlyqtyń arajigin ajyratyp túsinýi úshin óte qajet.
- Áńgimeńizge rahmet!