Dinı senimder ártúrli, al zań barshaǵa birdeı
Elimizdegi dinı ortada qalyptasqan ártekti ahýal din salasyndaǵy saıasatty belsendi túrde saqtap qalatyn memlekettiń nazarynan tys qala almaıdy. Osy maqsatta dinı birlestiktermen ózara is-qımyl jasaýǵa jáne halyq arasynda túsindirý jumystaryn júzege asyrýǵa ýákiletti Din isteri agenttigi qurylǵan. «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» jańa zań jobasynyń qabyldanýy qazirgi ýaqytta óte mańyzdy eń bastysy óz ýaqytymen. Aıta ketý kerek, jańa zań jobasynyń ázirleýshisi Din isteri agenttigi bolyp tabylady. QR Din isteri agenttiginiń tóraǵasy Qaırat Lama Sharıf «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen suhbatynda zań jobasynda qarastyrylǵan jańa engizilme týraly aıtty.
- Búgingi álemdegi din - qoǵamdaǵy tirshilik etýdiń barlyq salalaryn qamtıtyn, áleýmettik qatynastyrdyń áser etýshi faktory bolyp tabylady. Osyǵan baılanysty qandaı mańyzdy mindetter qoıylady?
- Qoıylatyn mańyzdy mindet ol konfessııaaralyq toleranttylyq pen kelisim - Qazaqstandyq úlgini saqtaý mindeti. Qazaqstan batys qundylyqtary men shyǵys dástúrlerin ushtastyra bildi, dinı mádenıettiń dińgekterin bekitti. Oǵan dálel retinde Qurban aıt jáne Rojdestvo merekelerin aıtýǵa bolady. Biz elimizdegi qazirgi dinı ahýaldy qarastyra otyryp, Qazaqstannyń azamaty ózin ıslamǵa nemese basqa da dástúrli konfessııalarǵa jatqyza otyryp, tek óz dúnıetanymdyq kózqarasyn emes sonymen birge ulttyq sana-sezimin bildiretinin aıta alamyz. Tájirıbege súıensek, sońǵy jyldarda Qazaqstan úshin dástúrli bolyp sanalatyn konfessııalardyń ustanýshylar sany dindar adamdarǵa qaraǵanda kóbirek. Sondyqtan, adam dinge qatty berilmese de ózin tarıhı-mádenı dástúrlerdiń yqpalymen belgili bir konfessııany ustanýy ábden múmkin. Bizge dinı faktor árbir qazaqstandyq azamattyń etnıkalyq ózin-ózi teńestirýiniń elementi bolǵanyn túsiný qajet. Máselen, «Siz qandaı dindi ustanasyz?» degen suraqqa kóp jaǵdaıda beriletin jaýaptar: «Men orys ultymyn, demek pravoslav dinin ustanamyn», «Men qazaq ultymyn, demek musylmanmyn» deıdi. Din kóbinese tek dúnıetanym uǵymynda emes, sonymen birge mádenı muranyń jáne adamnyń turmys qalpynyń bir bóligi retinde túsindiriledi. Buǵan qosa, mádenı qurastyrýshy dinder zaıyrly qoǵamda týyp-ósken adamdarǵa jaqynyraq keledi.
- Qandaı da bir dindi ustanýshy qazaqstandyqtardyń paıyzdyq kórsetkishin bilý qyzyǵýshylyq tanytady. Osy jaıynda tolyq aıtyp ketseńiz.
- Qazaqstanda qazirgi ýaqytta 4551 dinı birlestik áreket etedi, onyń 2815-i ıslamdyq, 306-y pravoslavtyq, 1283-i protestanttyq, 118-i katolıktik, 25-i ıýdeılik jáne 4-i býddıstik. Derbes analıtıkalyq ortalyq bolyp tabylatyn Saıası sheshimder ınstıtýtymen júrgizilgen zertteýlerdiń derekteri boıynsha qazaqstandyqtardyń 93%-dan astamy qandaı da bir dindi ustanady eken. Bul rette ıslamdy qazaqstandyqtardyń 64% ustansa, hrıstıan dinin ustanatyndardyń paıyzy 29, al 6% qala turǵyndary ózderin ateıst sanaıdy.
Ózin musylmanmyn dep tanıtyndardyń basym bóligi qazaqtar (94%). Orys halqy hrıstıan dinin ustanady (83%). Dinshildik uǵymyna qatysty saýalnamaǵa jaýap bergenderdiń basym bóligi dinshildik uǵymnyń birinshi belgisi ol «adamı jáne moraldyq-etıkalyq qalyptardyń saqtalýy» dep oılaryn bildirgen. Bul jaıt musylmandar men hrıstıandar úshin mańyzdy bolyp shyqty.
Osylaısha, ózin qandaı da bir konfessııany ustanamyn deýshiler men ǵıbadat úılerine baratyn jáne dinı nusqamalardy oryndaıtyn dinge senýshilerdiń sany arasynda aıyrmashylyq bar deýge bolady. Bul úrdis tek Qazaqstan úshin emes, sondaı-aq álemniń basqa da elderi úshin qalypty jaǵdaı jáne qazirgi qoǵam ómiriniń qarqynymen baılanysty.
- Qazaqstanda 1992 jyldan bastap «Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly» Zańy qoldanylyp keledi. Jańa zań jobasyn jasap shyǵarýdyń qajettigi nede?
- «Dinı senim bostandyǵy jáne dinı birlestikter týraly» Zańy bizdiń elimizdiń táýelsizdik alǵannan keıin bir aıdan soń, ıaǵnı 1992 jyldyń 15 qańtarynda qabyldanǵan. Qazaqstan 20 jyl boıynda dinaralyq, ultaralyq toleranttylyqty nasıhattap keldi. Qazaqstan ózin ult pen dinı nanymǵa qaramastan, barlyǵy úshin teń múmkindikteri bar el retinde tanytady. Dinı birlestikterdiń qyzmeti memleketten bólingen dep burynnan aıtylady. Biraq, dinı birlestiktermen jáne ártúrli konfessııa ókilderimen ózara is-qımyl jasaýdyń tájirıbesi bizdiń elde mıssıonerlik qyzmetti, dinı sıpattaǵy ónimderdiń taratylýyn, dinı oqý oryndardyń qyzmetin lıtsenzııalaýda quqyqtyq reglamentteý jetkiliksiz qoldanylatynyn jáne dinı tájirıbemen aınalysýǵa quqyǵy bar zańdy tulǵalar úshin bir qatarly ólshemderdiń joq bolýyn dáleldedi. Osy jyldary memlekettiń konfessııaaralyq kelisim, dinı ortamen ózara is-qımyl jasaý máselelerinde jınaǵan tájirıbesi 1992 jylǵy zańǵa ózgerister engizý qajettigin dáleldedi. Bul zańnyń qoldanylý kezinde ózgerister jeti ret engizilgen, biraq olar qaǵıdashyl sıpatta bolmaı jeke máselelerge qatysty boldy. Osydan baryp eldegi dinı ahýaldy eskerip, osy saladaǵy zańnamany keshendi jetildirý mindeti qoıylady.
-Atalǵan zań jobasyn ázirleý kezinde basqa álemdik elderdiń tájirıbesi eskerildi me?
- Árıne. Jańa zańnyń jobasyn daıyndaý kezinde Qazaqstan sııaqty zaıyrly memleket sanalatyn Reseı, Belorýssııa, Armenııa, Grýzııa, Tájikstan, Lıtva, Ispanııa sııaqty jáne basqa da Eýropa elderiniń tájirıbesi qaraldy. Basqa elderdiń dinı birlestikter týraly zańdaryna taldaý júrgizý arqyly Qazaqstannyń dinı birlestikterin jikteý kezinde sandyq kórsetkishter basty ólshem retinde alynsa, shet memleketterde dinı birlestikterdiń mártebesi atalǵan el úshin tarıhı mańyzy bar ólshemmen belgilenetini málim boldy. Mysaly, Italııada barlyq dinder katolıktik jáne katolıktik emes bolyp ekige bólinedi. Latvııada dinder dástúrli emes dinı uıymdar jáne dinı konfessııalar bolyp ekige bólinedi. Lıtvada dástúrli jáne dástúrli emes dinı qaýymdar bolyp anyq túrde bólinedi. Belgııada tanylǵan jáne tanylmaǵan dinder dep jikteledi. Avstrııada dinı uıymdar memlekettermen ózara is-qımyl jasaýda artyqshylyqtarǵa ıe dinı qaýymdarǵa jáne qaýymdastyqtarǵa bólinedi. Shveıtsarııanyń Konstıtýtsııasyna sáıkes árbir kanton dinı uıymdarmen qatynastardy ózi aıqyndaıdy. Negizinen, tanylǵandar qataryna katolıkter jatady. Qalǵan dinı uıymdar kórsetilgen mártebeni belgili bir sharttardy oryndaǵannan keıin alady. Portýgalııada dinder tórt sanatta ornatylǵan: osy eldiń týmasy bolyp sanalatyn shirkeýler men dinı qaýymdar, dinı korporatsııalar, jeke korporatsııalar, tirkelmegen qaýymdastyqtar. Slovakııada dinı birlestikter tirkelgen dinı toptar jáne azamattyq qaýymdastyqtar bolyp ekige bólinedi.
Bul elderde dinı birlestikterdiń quqyqtary men mindetteri naqty retteledi jáne prolongatsııa boljamdamaıdy. Bizdiń zań jobasyna sáıkes dinı birlestikterge eger qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes kelse, ózderiniń mártebesin ózgertý quqyǵy beriledi. Mysaly, jergilikti dinı birlestikter óziniń damý barysynda óńirlik nemese respýblıkalyq bolyp qaıta qurylýy múmkin. Bul taǵy da sóz qylyp otyrǵan jańa Zań baǵytynyń demokratııalyq sıpatyna kóńil aýdartady.
- «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» zań jobasyn ázirleý kezinde qoǵamdyq jáne dinı múddelerdiń tepe-teńdigin saqtaýǵa erekshe nazar aýdaryldy. Bul basty nazar aýdaratyn jaıt emes. Dinı birlestikterdiń qyzmetin retteýdiń mehanızmderin de qarastyrýdy eskerý qajet. Engiziletin jańa normalardyń máni nede?
- Eń aldymen, Zań jobasynyń Qazaqstan Respýblıkasynyń dinı birlestikter týraly zańnamasyn jetildirýge baǵyttalǵanyn atap ótý qajet. Odan basqa, onymen dinı birlestikterdiń qyzmetin retteý tetikteri engiziledi, sondaı-aq ártúrli normatıvtik aktilerdiń quqyq normalary arasyndaǵy kemshilikterdi joıý úshin negiz qurylady.
Zań jobasynyń taǵy bir jańalyǵy - hanafı baǵytyndaǵy ıslam men pravoslav dinderiniń tarıhı rólin belgileý. Ótkenge tarıhı sholý kórsetkendeı, bul eki dinı baǵyttyń qaǵıdalary adamzatty súıý jáne qurmet kórsetý qalpynda etnıkalyq dástúrler men ádet-ǵuryptardy tolyqtyryp, bizdiń ata-babalarymyz mura etip qaldyrǵan etnıkalyq tamyrlardy saqtap qaldy.
Bul rette, aıta ketý kerek, jańa zań jobasynda eshbir din memlekettik nemese mindetti din retinde ornatylmaýy tıis dep keltirilgen. Bizdiń memleketimizdiń zaıyrly turaqtylyǵyna kepildik Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasymen beriledi.
Zań jobasyndaǵy taǵy bir jańa engizilme dinı joralar men rásimderdiń memlekettik organdardyń, uıymdar men mekemelerdiń, qarýly kúshter qurylymdary men áskerı jasaqtardyń, quqyq qorǵaý organdarynyń, qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýmen, azamattardyń ómiri men densaýlyǵyn qorǵaýmen baılanysty basqa da qyzmet mekemeleriniń ǵımarattarynda ótkizilýine tyıym salýdy reglamentteıdi.
- Jańa zań jobasynda dinı birlestikterdiń mártebesin belgileýge erekshe nazar aýdaryldy. Bul erejeni reglamentteıtin normalarǵa qandaı ózgerister engizilmek?
- Zań jobasynda dinı birlestikti qurýshy bastamashylardyń sanyn retteýshi normalarǵa birshama ózgerister engizilýde. Ásirese, dinı birlestikterdi jikteýdiń ólshemderi kózdelgen.
Sonymen, Qazaqstan Respýblıkasynyń keminde elý azamatynyń bastamasy boıynsha qurylǵan, bir oblystyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalanyń, Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasy sheginde áreket etetin dinı birlestik jergilikti dinı birlestik bolyp tanylady. Keminde eki oblystan, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardan, Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasynan ókildik etetin, árqaısysynda keminde eki júz elý adam sany bar eki jáne odan da kóp jergilikti dinı birlestikterdiń músheleri bolyp tabylatyn Qazaqstan Respýblıkasynyń keminde bes júz azamatynyń bastamasy boıynsha qurylǵan dinı birlestik óńirlik dinı birlestik bolyp tanylady. Barlyq oblystardan, respýblıkalyq mańyzy bar qaladan, Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasynan ókildik etetin Qazaqstan Respýblıkasynyń keminde bes myń azamatynyń bastamasy boıynsha qurylǵan, árqaısysynda keminde úsh júz adam sany bar, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq aýmaǵynda óz qurylymdyq bólimsheleri, fılıaldary men ókildikteri bar dinı birlestik respýblıkalyq dinı birlestik bolyp tanylady.
- Jańa zańda dintaný saraptamasy týraly aıtylǵan. Ol qandaı jaǵdaılarda júrgiziletin bolady?
- Jeke jáne zańdy tulǵalardyń ýákiletti organǵa, ıaǵnı Din isteri agenttigine jibergen ótinishi, Qazaqstan Respýblıkasynyń mekemeleri men uıymdarynyń kitaphanalyq qorlaryna dinı ádebıettiń, dinı mazmundaǵy ózge de aqparattyq materıaldardyń kelip túsýi, mıssıonerler men dinı birlestikterdi tirkeý dintaný saraptamasyn júrgizýge negiz bolady. Buǵan qosa, syrttan ákelinetin dinı mazmundaǵy aqparattyq materıaldarǵa da dintaný saraptamasy júrgiziledi.
Sonymen qatar, jeke ózi paıdalanýǵa arnalǵan materıaldardy qospaǵanda, syrttan ákelingen dinı mazmundaǵy aqparattyq materıaldarǵa dintaný saraptamasy júrgiziledi. Buǵan qosa, dintaný saraptamasynyń obektisi retinde quryltaı jáne dinı mazmundaǵy basqa da qujattar, dinı mazmundaǵy aqparattyq materıaldar men dinı maqsattaǵy zattar sanalady. Aıta ketý kerek, dintaný saraptamasyn júrgizýdiń tártibin Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti belgileıdi. Dintaný saraptamasyn ǵalym dintanýshylar jáne qajet bolǵan jaǵdaıda memlekettik organdardyń bir salaly mamandary júrgizýi tıis.
- Atalǵan zań jobasynda memleket dinı birlestikterden bólingen dep bekitilgen. Bul memlekettiń dinı birlestikterdiń qyzmetine aralaspaıtyndyǵyn bildiredi ma?
- Bul eger dinı birlestikterdiń qyzmeti Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna qaıshy kelmese, memleket olardyń qyzmetine aralaspaıdy degendi bildiredi.
Sondaı-aq, memleket azamattar men sheteldikterdiń dinge degen kózqarastaryn aıqyndaýǵa, eger mundaı tárbıeleý balanyń ómiri men densaýlyǵyna qater tóndirmese ne onyń quqyqtaryn shektemese ata-analardyń óz balalaryn tárbıeleý protsesine de aralaspaıdy.
Sondaı-aq, dinı birlestikter men Qazaqstan azamattary dinge degen kózqarasyna qaramastan, zań aldynda birdeı ekenin atap ótý qajet. Eshkimniń de óz dinı nanymdaryn sebep etip Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy men zańdarynda kózdelgen mindetterin atqarýdan bas tartýǵa quqyǵy joq.
Eshbir din memlekettik nemese mindetti din retinde ornatylmaıtynyn túsiný óte mańyzdy. Qazaqstan azamattary jeke ózi, sol sııaqty ózgelermen birlesip, dinı nanymdardy ustanýǵa jáne taratýǵa, dinı birlestikterdiń qyzmetine qatysýǵa quqyly.
Buǵan qosa, dinı birlestiktiń jetekshisi kámeletke tolmaǵan balalardyń olardyń ata-anasynyń bireýiniń qarsylyq bildirgen jaǵdaıynda dinı birlestikterdiń qyzmetine tartylý nemese qatysýyna jol bermeý boıynsha sharalar qabyldaýy tıis.
Qarastyrylyp otyrǵan zań jobasynda dinı negizdegi partııalardyń qyzmetine, maqsattary men qyzmeti memlekette bir dinniń ústemdigin ornyqtyrýǵa, onyń ishinde zorlyq-zombylyqpen nemese zorlyq-zombylyqqa shaqyrýmen jáne ózge de quqyqqa qarsy is-árekettermen baılanysty dinı óshpendilikti nemese alaýyzdyqty qozdyrýǵa baǵyttalǵan dinı birlestikter qurýǵa tyıym salynatyny týraly anyq jazylǵan.
Dinı qyzmetshiler, dinı birlestikterdiń basshylary nemese músheleri bolyp tabylatyn Qazaqstan azamattary saıası ómirge respýblıkamyzdyń barlyq azamattarymen birdeı tek óz atynan ǵana qatysa alady.
- Jańa zań jobasynda dinı birlestikterdiń mártebesi, tirkeý tártipteri aıqyndalǵan, dinı ádebıetterdi ákelý men taratýdyń talaptary engizilgen. Dinı birlestikterdiń qyzmetin retteý maqsatynda taǵy qandaı sharalar qabyldanady?
- Jańa zań jobasynda dinı birlestikterdi tirkeý máseleleri jóninde naqty aıtylǵan, tirkeýdiń merzimi, tártibi men tirkeýden bas tartýdyń sebepteri kórsetilgen. Sonymen qatar, ǵıbadat úılerin, ǵımarattaryn salýdyń tártibi belgilengen. Munyń nátıjesinde osyndaı ǵımarattardyń baqylaýsyz salynýyna tosqaýyl qoıylyp, qaraýsyz qalǵan ǵıbadat úıleriniń máselesin sheshýge septigin tıgizedi.
Dinı birlestikterdiń qyzmetin retteýdiń taǵy bir asa mańyzdy sharasy tirkeýden ótpegen dinı uıymdardyń qyzmetine jol bermeýge, sondaı-aq dinı birlestikterdiń ókili bolyp sanalmaıtyn tulǵalardyń mıssıonerlik qyzmetti júzege asyrýyna tyıym salýǵa baǵyttalatyn bolady.
Jańa zań jobasynda dinı birlestikterdiń qaıyrymdylyq qyzmetin júzege asyrýǵa jáne qaıyrymdylyq úılerin (baspanalar, ınternattar, aýrýhanalar jáne basqalaryn) ashýǵa quqyly ekeni anyq kórsetilgen. Alaıda, qaıyrymdylyqty júzege asyrý kezinde dinı qyzmetke tartý maqsatynda azamattardyń materıaldyq zárýligin paıdalanýǵa jol berilmeıdi.
- «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» zań jobasy dinı birlestikter qyzmetin retteýge baǵyttalǵan jáne túrli zańnamalyq aktileriniń normalary arasynda týyndaıtyn suraqtardy sheshýge múmkindik beredi. Bul qujatty qabyldaǵannan keıin taǵy qandaı nátıje kútýge bolady?
- Atalǵan zańdy ázirleý qazaqstandyq qoǵamda konfessııaaralyq jáne etnosaralyq kelisimdi damytý jolynda ýaqtyly jáne áreketti qadam bolǵandyǵy kúmánsiz.
Sheteldik tájirıbe kórsetkendeı, dinı birlestiktermen qatynastar salasyndaǵy memlekettik saıasattyń basym sıpattaǵy baǵyttarynyń biri - atalǵan el úshin dástúrli bolyp sanalatyn dinı uıymdardyń mártebesin zańdy bekitý bolyp tabylady. Buǵan qosa, memleket halyqty mádenı tárbıeleý, ulttyq dástúrlerdi damytý, ónegeli quqyqtyq mádenıetti joǵarylatý salalarynda dástúrli dinı uıymdarǵa súıenedi. Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, mundaı maqsattardy dinı ahýaly zańnamalyq bazanyń jetildirilýin qajet etetin basqa da memleketter alǵa tartady.
Máselen, Eýropada jańa dinı aǵymdar týdyrǵan kóptegen qaıshylyqtar men qaıǵyly jaǵdaılardyń saldarynan memleketter deńgeıimen qatar eýropalyq halyqaralyq uıymdar deńgeıinde de mańyzdy sharalar (arnaıy mınıstrlikter aralyq komıssııalar) qabyldaý qajettigine ákep soqty. Eýroparlament 1996 jylǵy 12 aqpandaǵy Eýropadaǵy sektalar týraly qaýlyny qabyldady, onda múshe-memleketterdi óz elderinde qoldanylyp jatqan salyqtyq, qylmystyq jáne sot-protsestik zańdarynyń osyndaı toptardyń quqyqqa qarsy áreketter jasaýyn toqtatý tıimdiligine tekserýge shaqyrady. Dál osy ujymdyq qujat múshe-memleketterdiń úkimetterin sektalarǵa dinı birlestikterdiń mártebesin berýde uqypty bolýǵa jáne olardyń qyzmeti qylmystyq isterge qatysty bolsa mártebesinen aıyrýǵa shaqyrady.
Japonııada Tokıo metrosynda bolǵan qandy oqıǵalardan keıin quqyqtyq bazaǵa mańyzdy ózgerister engizilip, zańnama kúsheıtilip, qazir dinı birlestikter jyl saıyn tekseriske qarjylyq qujattaryn usynyp otyrady. Odan basqa, kez kelgen adam eger oǵan moraldyq turǵydan zııan keltirilip nemese qaýip tónip tur dep oılasa din isteri jónindegi ýákiletti organǵa qandaı da bir dinı birlestiktiń qyzmetin tekserýdi ótine alady.
- Jańa zań jobasy Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine ózgerister men tolyqtyrýlar engizýdi kózdeıdi. Bul qandaı ózgerister?
- Eń aldymen, QR «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» kodeksine ózgeris engizý josparlanýda. Onyń ishinde, medıtsına jáne farmatsevtıka qyzmetkerleriniń jumys ýaqytynda kásibı mindetkerlikterin oryndaý barysynda dinı joralardy jasaýyna tyıym salyný kózdelýde, sebebi, bul azamattardyń ómiri men densaýlyǵyna zııan keltirýi múmkin. «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy balanyń quqyqtary týraly» Zańyna dinı rásimder men joralardy, sondaı-aq dinı ilimdi taraýǵa baǵyttalǵan sharalardy balalardyń emdelý mekemelerinde, sport uıymdarynda, demalys oryndary men shıpajaılarda júzege asyrýǵa ruqsat bermeý jóninde ózgeris engizý qajet. Sonymen qatar, «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» zań jobasynyń normalaryn buzǵandyǵy úshin ákimshilik jaýapkershilikke tartý sharalary QR Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeksinde bekitilýi qajet. Sondaı-aq, QR «Zańdy tulǵalardy memlekettik tirkeý jáne fılıaldar men ókildikterdi eseptik tirkeý týraly», «Kommertsııalyq emes uıymdar týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy balanyń quqyqtary týraly», «Ekstremızmge qarsy is-qımyl týraly», «Áskerı mindettilik jáne áskerı qyzmet týraly» jáne «Lıtsenzııalaý týraly» zańdaryna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý kózdelip otyr.
"Egemen Qazaqstan" gazeti, 14 qyrkúıek, 2011 jyl.