Dinı radıkalızmniń saldarymen emes, sebebimen kúresý kerek - teolog Jandáýlet Súleımenov
- Jandáýlet Otarbaıuly, alǵashqy saýalymdy elimizdegi dinı ekstremızmniń paıda bolý jáne taralý sebepterinen bastasaq. Jalpy el aýmaǵynda dinı ekstremızmniń taralýyna qandaı sebepter áser etip otyr? Din týraly bilimniń azdyǵyn basty sebeptiń biri dep aıta alamyz ba?
- Qazaqstandaǵy dinı ekstremızmniń paıda bolý jáne taralý sebepteri kóp jáne olar alýan túrli. Jalpy elde jıyrmadan astam ishki jáne syrtqy sebepter bar. Siz aıtyp otyrǵan din týraly bilimniń azdyǵy – bul tek bir sebebi ǵana. Adamnyń dinı saýattylyǵy tómen bolǵan saıyn ekstremızm qaýpi de joǵary. Sondyqtan qazirgi tańda dinı bilim, dinı turǵydan saýatty bolý mańyzdy ári ózekti másele bolyp otyr. Dese de bul – tek bir sebebi. Negizi ınternet jelisi arqyly radıkaldy aqparattardy taratý, jańa tehnologııany paıdalaný arqyly syrtqy kúshterdiń nasıhatyn júrgizý radıkaldy dinı kózqarastaǵylarǵa negizdelgen. Biraq artynda jasyryn saıası múddeleri bar toptardyń is-áreketi de dinı ekstermızmniń taralýyna áser etýde. Máselen, radıkaldy uıymdardy zertteý barysynda dindi qural retinde paıdalanyp, bir memlekette ózderiniń qıturqy pıǵyldaryn astyrtyn júzege asyrǵany anyqtalǵan. Osylaısha, olar dindi ıdeologııalyq qural retinde paıdalanyp, jasyryn saıası múddesine qol jetkizip otyr.
- Azamattardyń dinnen habary bolýy úshin dintanýdy mektepterde mindetti pán retinde oqytýymyz kerek pe? Oǵan qalaı qaraısyz?
- Búgingi tańda mektepterde 9-synyptyń oqýshylaryna dinı saýattylyq boıynsha sabaq júrgiziledi. Biraq bul - dinı ekstremızm men terrorızmnen qorǵan bolatyn pán emes. Tek aqparattyq turǵyda tarıhtan habar beretin tanymdyq pán deńgeıinde ǵana qalyp otyr. Jaqynda áleýmettik jeli qoldanýshylarynyń «terrorızmge qarsy pán engizý kerek» dep jazyp, sony qoldap jatqandardy kózim shalyp qaldy. Biz ekstremızmge belsheden batyp, terrorızm jaılaǵan el emespiz. Sondyqtan arnaýly pán engizip, onda terrorızmge qarsy áskerı baǵytta daıyndyq kýrsyn ótkizip, teorııamen bas qatyryp, belgili bir áskerı mashyqtardy úıretýdiń asa bir qajeti joq dep sanaımyn. Jaqynda Bilim jáne ǵylym mınıstrligine osyǵan qatysty bir usynys berdik. Mektepter men ýnıversıtetterde «Qoǵamdyq qaýipsizdik» nemese «Qaýipsiz qoǵam» degen pán engizilse, durys bolar edi. Sabaqta adam ómiriniń jáne qoǵamnyń qundylyǵy, ózi jáne aınalasyndaǵy adamdardyń sol qoǵamdy quraıtyny, qoǵamdy saqtaý adamnyń qolynda ekeni aıtylýy kerek. Jalpy jastar sanasyna jastaıynan osy sekildi qundylyqtardy boıyna sińirse, qarapaıym paıdaly dúnıelerdi sanasyna jısa, meıirimdi hám qaıyrymdy azamattardy qalyptastyrýǵa qabiletti bolar edik. Sóıtip, ekstremızm men terrorızm jaılamaǵan izgi qoǵamnyń damýyna yqpal eter edik. Árıne, tanymdyq aqparat berý maqsatynda ekstremızm men terrorızmge bir-eki sabaqty arnaýǵa bolady. Mine, osy baǵytta mektepterdegi dintaný pánin jetildirse degen tilegim bar.
- Sońǵy kezde Qazaqstanda destrýktıvti aǵymdardy ustanýshylar sany artyp kele jatqany baıqalady. Bulardyń sany nelikten kóbeıip jatyr dep oılaısyz?
- Iá, jyl ótken saıyn destrýktıvti aǵymdy ustanýshylar sany kóbeıip otyrǵany jasyryn emes. Munyń barlyǵyn retteıtin quqyqtyq normalar tolyqqandy bolmaǵandyqtan, keıbir kórsetkishter joǵary bolýy múmkin. Olardyń sanyn azaıtý úshin teologtardyń jumysyna belsene aralasýy, ǵylymı zertteýler júrgizý, ınternet jelisinde aqparattyq materıaldardy ornalastyrý sekildi dúnıeler - tek máseleniń saldarymen kúres qana. Sondyqtan saldarymen emes, sebebimen kúresetin shara qoldanýymyz kerek. ıAǵnı, oqıǵanyń saldaryn emes, oǵan sebep bolǵan nárselerdi joıýymyz kerek. Máselen, quqyqtyq retteýdi jetildirýimiz kerek. Búginge deıin sot organdary 20-dan astam dinmen baılanysty uıymnyń jumysyna tyıym saldy. Sol sııaqty qoǵamǵa qaýip tóndirip otyrǵan salafızm problemasy bar. Mysaly, oǵan sot organdary tarapynan quqyqtyq baǵa berilse deımin. Óıtkeni, tarıhqa, saltqa, ádet-ǵurypqa, eń sońynda zańnamaǵa tolyq moıynsunbaǵan qozǵalysty qoǵamda qalaı erkin ustaýǵa bolady?! Bizde qazir qoldanysta dinı qyzmet jáne dinı birlestik týraly 2011 jyly qabyldanǵan zań bar. Sodan beri 10 jyldan astam ýaqyt ótti. On jyl ishinde eldegi dinı ahýal da ózgerdi. Máselen, sońǵy oqıǵalar olardyń qaýpi kúsheıgenin, tásilderiniń ózgergenin kórsetip otyr. Sondyqtan bul zań jobasyn jetildirip, quqyqtyq normalardy qaıta qarastyrýymyz kerek.
- Zań jobasyna ózgerister men túzetýler engizý kerek dep qaldyńyz. Sizdiń qandaı da bir naqty usynystaryńyz bar ma?
- Árıne, bar. Máselen, «radıkaldy dinı ıdeologııa» deıtin termınge jaýap beretin zańnamada bap joq. «Dinı radıkalızm degen ne?» degen saýalǵa da zanda anyqtama berilýi kerek. «Dinı-saıası sebepterdi negizge ala otyryp, basqa da múddelerdi júzege asyratyn uıym» degen sekildi. Destrýktıvti, radıkaldy dinı aǵym degen bar. Sondyqtan osy sekildi termınderge zań júzinde anyqtama berilip, quqyqtyq baǵa berilýge tıis. Biz quqyqtyq memleket bolǵannan keıin, bári zań aıasynda júzege asady. Sol sebepti de quqyqtyq jaǵynan retteýdi jetildirý keregin aıtyp júrmin.
Sondaı-aq termınologııalyq sózderdi qarastyrýmen qatar, shetelde bilim alý júıesin de nazarǵa alýymyz kerek. Máselen, Tájikstannyń tájirıbesine toqtalyp kóreıikshi. Olar shetelde din salasy boıynsha bilim alyp júrgen myńdaǵan stýdentin, tájik azamatyn, onyń ishinde radıkaldy baǵytta oqyp júrgenderi de bar, solardy keshendi sharalar qabyldaý arqyly elge qaıtardy. Quqyqtyq organdar men teolog mamandar árqaısysymen jeke-jeke suhbattasyp, qaı jerde oqyp jatqanyn anyqtap, qoǵamǵa qanshalyqty qaýipti ekenin, tyıym salynǵan aǵymdardy ustana ma, joq pa degen baǵytta zertteý jumystaryn júrgizdi. Keıin «qoǵamǵa qaýipsiz» dep tanylǵan azamattardyń oqýyn jalǵastyrýyna ruqsat berdi. Sáıkesinshe, destrýktıvti ıdeıanyń taralýyna generator bolýy yqtımal azamattarǵa tosqaýyl qoıyldy. Al bizde ondaı múmkindik joq. Mysaly, bizde quqyqtyq turǵydan sheteldik oqý oryndarynda teologııalyq baǵytta bilim alýǵa shekteý joq. Shetelden beıresmı oqyp kelgen azamattar elge oralyp, din salasynda qyzmet jasaı almasa da, aınalasyndaǵy ortasyna sol ıdeologııany taratqan jaǵdaılar kezdesti. Jalpy memleket qaýipsizdik maqsatynda barlyǵyn qadaǵalaıdy, baqylaıdy. Biraq joǵarydaǵy mysaldaı naqty sheshim qabyldanyp, keshendi jumys sharalary júrgizilgeni jaqsy.
- Búginde dinı jat aǵymdar is-áreketin astyrtyn júrgizip otyrǵany jasyryn emes. Jalpy mundaı aǵymdardyń tamyryna balta shaba alamyz ba?
- Árıne, bolady. Bul – bizdiń elimizdiń oılap shyǵarǵan ıdeologııasy emes, syrttan kelgen problema. Sheteldik syrtqy kúshterdiń yqpalymen álemge taralyp otyrǵan indet desek bolady. Sarapshylar HH ǵasyrdyń derti SPID bolsa, HHІ ǵasyrdyń derti terrorızm men ekstermızm dep baǵa berip júr. Sondyqtan bul álemge ortaq problema bolǵannan keıin, bir memlekettiń onyń tamyryna birden balta shabýy múmkin emesteı kórinedi. Biraq qaýipti seıiltýge, onyń aldyn alýǵa, teris ıdeologııalardyń taralýyn toqtatýǵa memlekettimizdiń quzyreti de jetedi, múmkindigi de bar dep aıtýǵa bolady. Sol sekildi din salasynda da keıbir máseleler quqyqtyq jaǵynan rettelse, sheshimi tabylady.
- Jaqynda Senat otyrysynda eldegi dinı ahýaldy zerdelep, dinı ekstremızm men terrorızmge qarsy is-qımyl jónindegi jańa memlekettik baǵdarlama ázirleý keregi týraly sóz boldy. Mundaı jobany iske asyrý qolǵa alynsa, bul qandaı ózekti máselelerge basa nazar aýdartyp, qandaı problemany sheshýge baǵyttalýy qajet?
- Bıylǵy jyldyń jazynda dinı ekstremızm men terrorızmge qarsy is-qımyl jónindegi jańa memlekettik baǵdarlama qabyldanady. Biz atalǵan jobadan biraz jańashyldyq kútemiz. ıAǵnı joǵaryda atap ótkenimdeı, qazirgi kezde terrorızm men ekstremızmniń qaýiptilik deńgeıi, dinı destrýktıvti aǵymdardyń qoldanatyn tásilderi de ózgerdi. Sondyqtan bul baǵdarlamada terrorızm jáne ekstremızmmen kúres sharalary da jańaryp, jaǵdaıǵa qaraı beıimdelip, jańa is-sharalar qolǵa alynady dep oılaımyn.
- Sizderdiń tarapyńyzdan qandaı da bir usynys berildi me?
- Jalpy bul baǵdarlama sheńberinde ǵana emes, biz árdaıym ózimizdiń usynystarymyzdy daıyndap, jiberip otyramyz. Sonǵy kezderi aqparattyq keńistiktegi dinı destrýktıvti aǵymdardyń ıdeologııalyq úgit-nasıhatymen kúresýge baǵyttalǵan sharalar keshenin, sonymen qosa teolog mamandardyń bilim sapasyn arttyrý, jalaqysyn kóbeıtý sekildi máseleler boıynsha usynystarymyzdy jetkizdik. Máselen, óńirlerdegi teologtardyń ortasha jalaqasy 60-70 myń teńgeni qurap otyr. Olardyń sottalǵandarmen, neshe túrli destrýktıvti aǵymǵa túsken azamattarmen, «Jýsan» operatsııasymen elge kelgendermen jumys isteıtinin eskersek, bul jalaqy mólsheri óte az. Ideologııalyq ońaltý jumystary ońaı jumys emes, ondaı azamattarmen qarym-qatynas jasaý mamandardyń psıhologııasyna aýyr áser etedi. Tipti terrorıstermen sóılesýdiń ózi olardyń ómirine de qaýip tóndirýi múmkin. Mundaı jaıttar mamandardyń turaqtamaýyna, jumystyń sapaly istelmeýine ákelip soǵady. Sol sebepti olardyń eńbekaqysyn arttyrý máselesin de kóterip otyrmyz.
Budan bólek bizde dinı ońaltý boıynsha tereńdetilgen taldaý jasap, mamandarǵa baǵyt-baǵdar beretin ǵylymı-tájirıbelik ortalyqtar ashylýy kerek ekenin de aıtyp kelemiz. Bizde din salasy boıynsha monıtorıng jasaıtyn, taldaý júrgizetin ınstıtýttar bar. Al onyń ishinde bizge dinı radıkalızmdi zertteıtin, dinı ońaltý jumystarynyń júrgizilýine saraptama jasaıtyn, dinı radıkaldarmen jumys isteıtin mamandardyń eńbegine baǵa beretin ınstıtýttar kerek. Bul ortalyq qazirgi qoldanystaǵy uıymdar sekildi emes, elimizdiń 17 aımaǵynda júrgizilip otyrǵan dinı ońaltý jumystaryna taldaý jasaıdy. Sondaı-aq taǵy bir eskeretin jaıt, mundaı ortalyq ashyla qalǵan kezde de onda tájirıbeli, bilikti mamandardy tartýymyz qajet. Mamandar sapasyna nazar aýdarylmasa, kútken nátıje bola qoımaıdy. Sondyqtan ortalyqty ashyp qana qoımaı, «dala polıgonynda» jumys istep kórgen, tájirıbeli mamandarmen qamtamasyz etý kerek. Sonda ǵana nátıjege qol jetkize alamyz.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
Nazerke Súıindik