Dınanyń óner tarıhynda alar orny erekshe – Tólegen Qýanyshev
Onyń aıtýynsha, Dına eskertkishiniń ashylýy Qazaqstan Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵy qarsańyndaǵy aıshyqty is- sharanyń birine aınalary anyq.
– Tólegen Shańǵytbaıuly, Dına Nurpeıisovanyń 160 jyldyq mereıtoıyna oraı qandaı is-sharalar ótedi?
– Qala ákimdiginiń jospary boıynsha, Dına Nurpeıisova eskertkishiniń saltanatty ashylý rásimi 3 shilde kúni saǵat 15-te bastalady. Eskertkish Abylaı han dańǵyly men kúıshi Dına kósheleriniń qıylysynda ornalasqan. Jahandy jaılaǵan indetke baılanysty saqtyq sharalary da eskeriledi. Soǵan oraı shekteýler de bolýy múmkin. Bul sharanyń taza aýada, dalada ótetini jaqsy bolyp tur.
Degenmen jınalǵan adamdar betperde kıip, araqashyqtyqty jáne basqa da sanıtarlyq talapty saqtaýy kerek.
Mádenı jańalyqqa qulaǵyn túre júretin jurtshylyq qyzyǵýshylyǵyn tanytyp otyr. Sebebi mundaı eskertkishterdiń ashylmaǵanyna biraz ýaqyt boldy.
Eskertkishti tuǵyrǵa ornata bastaǵannan turǵyndar sol jerge kelip, «Bul kimniń eskertkishi? Qashan ashylady?», - dep surap júr. Ózge ulttyń ókilderi de qyzyǵýshylyq tanytýda. Eskertkishtiń jan-jaǵy abattandyryldy.
Baǵdarlamaǵa sáıkes ashylý saltanatynan keıin sol jerde elordalyq memlekettik fılarmonııanyń qazaq ult aspaptar orkestri Dına kúılerin oryndap, shaǵyn kontsert beretini josparlanýda.
– Eskertkish ornatý jóninde bastama qashan kóterildi?
– Áý basta buǵan oı salǵan – aqyn Farıza Ońǵarsynova apamyzdyń «Minájat» degen óleńi. Ol óleńde:
«Dına apa,
Qysylyp-qymtyrylmaı esh pendeden,
kúı tartsań, san dúldúlge des bermep eń.
Armanym – saǵan qoıǵan eskertkishke
gúl qoıyp, bir minájat etsem dep em.» - dep oı tolǵaı kelip:
«Beıneń joq, ras, buǵan árkim de alań,
kóńilimde sen bıiksiń san tulǵadan.
Otannyń qaq tórinen urpaqtaryń
Eskertkish qoıady áli altyndaǵan!» degen ǵajap tujyrym jasaıdy. Týǵan halqy barda Dına esimi máńgi jasaıtynyn aıtqan.
Mine, aqyn apamyzdyń jyrmen jetkizgen kóregendigi júzege asyp otyr. Elordada turatyn azamattarmen aqyldasyp, eki-úsh jyl buryn eskertkish ornatý máselesin qolǵa aldyq. Sol bastama boıynsha Elbasy – Qazaqstannyń TuńǵyshPrezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa arnaıy hat jazyldy. Oǵan 20-ǵa jýyq memleket, qoǵam jáne óner qaıratkerleri, kúıshiler men dombyrashylar qol qoıdy. Ol hatta asa daryndy kúıshi, halyq kompozıtory Dına Nurpeıisovanyń 160 jyldyq mereıtoıy kele jatyr, soǵan oraı astanadaǵy Dına kóshesiniń boıynda eskertkishin ornatýǵa qoldaý jasaýyńyzdy suraımyz degen ótinish jasaldy. Elbasy birden qoldap, tıisti memlekettik organdarǵa, sonyń ishinde Mádenıet jáne sport mınıstrligine, elorda ákimdigine arnaıy tapsyrma berdi.
Bul isti qolǵa alǵan kezimizde Myrzataı Joldasbekov, Bıbigúl Tólegenova, Irak Elekeev jáne basqa da eldiń tanymal tulǵalary rýhanı qoldaý kórsetti. Sol bastama sátti júzege asyp, ótinishimiz oryndalyp, qýanyshymyz qoınymyzǵa syımaı tur. Bul – halyqtyń qýanyshy!
Elimizdiń ár óńirinen, Almatydan, Oraldan Dına apamyzdyń tikeleı urpaqtary men týysqandary kele jatyr.
Mádenıet jáne sport mınıstrligi tarapynan úlken qoldaý jasaldy. Aqtoty Rahmetollaqyzy Raıymqulovanyń tikeleı basshylyǵymen mınıstrlik ujymy kóp jumys atqardy.
Eskertkishke baıqaý jarııalaý, ony ýaqtyly ótkizý, respýblıka boıynsha músinshilerdiń baıqaýǵa qatysýyn qamtamasyz etý, tańdaý men taldaý júrgizý isteri óte nátıjeli ótti. 20-ǵa jýyq joba usynyldy. Daryndy músinshi Jalyn Baýyrhan degen azamattyń eskertkish jobasy úzdik bolyp tanyldy. Ol óz jumysyn bar jan-júregimen berilip istegenine razy boldyq.
Nur-Sultan qalasynyń ákimi Altaı Kólginov azamattyq tanytty. Igilikti isti uqypty atqarýǵa bar kúsh-jigerin jumsaıtyn basshy ekenin kórsetti. Kúıshiniń urpaqtary men týysqandary, jalpy halyqtyń atynan Mádenıet jáne sport mınıstrligine jáne qala ákimdigine alǵysymyzdy aıtamyz.
– Kúıshiniń ómir jolyn baıandaǵan kólemdi jınaq shyqty
dep estidik.
– Iá. Dınaǵa eskertkish ornatý ıdeıasyn bastap ketken soń, týysqandary tarapynan bir qomaqty úles qosqanymyz jón dep kúıshi týraly maqalalar, esseler, kitaptar, suhbattar,
túsirilgen fılmderdiń barlyǵyn jınap, saraptadym.
Qazirgi tańda meniń jeke qorymda 1 myń betke jýyq eńbek bar. Bári de kompıýterge túsirilgen. Sonyń ishinen suryptap alyp, 400 bettik «Kúı anasy – DINA» atty entsıklopedııalyq jınaq jýyrda Almatydaǵy «Arys» baspasynan jaryqqa shyqty. Qoldaý kórsetken baspa dırektory Ǵarıfolla Ánes myrzaǵa rızamyz. Jınaqtyń bir ereksheligi sonyń ishinde eki CD dıski bar. Onda Dına Nurpeıisovanyń tartqan kúıleri jınaqtalǵan.
4 shilde kúni saǵat 10-da Baýyrjan Momyshuly dańǵyly boıyndaǵy qalalyq Dostyq úıinde atalǵan kólemdi jınaqtyń tanystyrylymy ótedi. Oǵan dınatanýshy ǵalymdar qatyspaqshy.
Kúıshiniń ómiri de, shyǵarmashylyq joly da kúrdeli ári tarıhı oqıǵalarǵa toly. Dına apamyz jas kúninde abyz kúıshi Qurmanǵazynyń batasyn alǵan ǵoı. Sonda Qurmanǵazy óz dombyrasyn syıǵa tartyp, kúı ónerin bolashaqqa jetkizý jóninde amanatyn aıtqan eken. Sol amanatty Dına Nurpeıisova oryndady. Kezinde óner zertteýshisi, akademık Ahmet Jubanov dombyrashy, kompozıtor Smaǵul Kóshekbaevty jiberip, Dına apamyzdy Almatyǵa aldyrǵan.
Kúıshi ana 70-ten asqan shaǵynda sonaý batystaǵy týǵan jerin tastap, Almatyǵa baryp, óz ónerin pash etip, Qurmanǵazynyń buryn belgisiz bolyp kelgen kúılerin de tartyp, halyqqa jetkizdi. Sol arqyly kúı atasynyń da murasy urpaqqa jetýine ólsheýsiz úles qosty. Dınanyń óner tarıhynda alar orny erekshe.
– Arnaıy qurylǵan qordyń jumysy qalaı júrýde?
– «Kúı anasy» qorynyń qurylǵanyna bir jyldaı ýaqyt boldy. Jumystyń aýqymy kóbeıip, kúıshiniń 160 jyldyǵyna deıin kóptegen isterdi atqarý úshin qarajatty talap etetin jumystar kóp boldy. Sol maqsatta qor qurdyq.
Elimizdiń ár óńirinen isker azamattar qoldaý kórsetip jatyr. Sonyń arqasynda bizder bolashaqta júzege assa eken degen nıetpen óner ordasynyń qujatyn daıyndap, syzbasyn
qaǵazǵa túsirdik. Esep-qısabyn shyǵardyq. Kúıshiler alleıasynyń jospary men jobasyn jasadyq. Búginde kitap jazý, daıyndaý, baspadan shyǵarý ońaı is emes.
Entsıklopedııalyq jınaq jaı kitap emes, ol biraz qarajatty talap etedi. Qoldaý kórsetken ujymdarǵa, azamattarǵa sheksiz alǵysymyzdy bildiremiz. Aqtóbe, Atyraý óńiriniń
azamattary atsalysty. Túrkistan oblysynyń Jetisaı aýdanynan úles qosqan demeýshiler bar.
Dına kúılerin nasıhattaý maqsatynda elimizdiń óńirlerinde onlaın kontsertter ótti. «Qazaqkontsert» memlekettik birlestiginiń uıymdastyrýymen, jetekshisi Jeńis Seıdollaulynyń bastama kóterýimen respýblıka boıynsha chellendj jiberildi. Osy chellendjini Almatydaǵy Qurmanǵazy atyndaǵy akademııalyq orkestr bastady.
Atyraý, Batys Qazaqstan, Aqtóbe, Mańǵystaý, Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan oblystaryndaǵy ult aspaptar orkestrleri bir-birine sálemdeme joldap, bastamany ilip alyp ketti.
Óner súıer qaýym ǵalamtor arqyly onlaın rejıminde tamashalady. Qoshemetterin bildirdi.
Osy mereıtoı qarsańynda halqymyzdyń darhandyǵyn kórdim. Bólip-jaratyny joq, barlyq óńir Dına murasyn nasıhattýǵa atsalysýda. Mysaly, Óskemendegi Oralhan Bókeı atyndaǵy shyǵarmashylyq ortalyq Dına Nurpeıisovanyń ómir jolyn zerttep, zerdelep, óńir turǵyndaryna jan-jaqty tanystyrýda. Konferetsııalar ótkizýde. Ózge ult ókilderi kóbirek turatyn bolǵan soń, kúıshi týraly eńbekterdi orys tiline aýdaryp, nasıhattaý
isin júıeli júrgizýde. Pavlodar oblysynda da dál sondaı sharalar atqarylýda. Jer-jerde Dınanyń óneri, kúıshilik sheberligi, dombyranyń qońyr únimen jetkizgen ómirlik tolǵanystary qaıta jańǵyryp jatyr. Dına kúıleri halyqqa úlken jiger beretini sózsiz!
– Kúıshi murasynyń shetelge de kóbirek tanylǵany abzal. Bul rette ne aıtar edińiz?
– Bir ǵana mysal. Túrkııa astanasy Ankara qalasynda Dına Nurpeıisova atyndaǵy saıabaq ashyldy. Bul iske atsalysyp, muryndyq bolǵan «TÚRKSOI» halyqaralyq uıymynyń bas
xatshysy, memleket qaıratkeri Dúısen Qorabaıuly Qaseıinov. Qazaq ónerin nasıhattaýdaǵy eńbegi zor. Qazirgi tańda sol saıabaqta Dınanyń músinin ornatamyz degen bastama kóterilýde. Bul iske tek qazaqtar emes, Túrkııa azamattary da kóp úles qosýda. Olar: «Túrki áleminde júz
jasqa jýyq ǵumyr keship, ulttyq ónerdi, sonyń ishinde dombyramen kúı tartý ónerin álemdik shyńǵa bıiktetken áıel azamatshalarynyń biri ǵana emes, jalǵyzy!» degen tujyrym jasapty. Sebebi Eýropanyń tanymal óner ıelerine nazar salyp kórińiz, Motsart, Bah jáne basqa, bári de ylǵı er adamdar. Birde-bir áıel adamnyń aty áıgili bolmaǵan. Túrki áleminde de dál solaı! Sondyqtan da olar «Dına kúıshini dáripteýdi qolǵa aldyq. Biz ony ózimizdiń anamyz dep esepteımiz. Eskertkishin ornatý týraly sheshim qabyldadyq», - dep paıymdy pikir aıtyp otyr.
– Sizdiń qandaı usynystaryńyz bar?
– Elordanyń oń jaǵalaýynda, ásirese, ońtústik-shyǵys jaǵynda jastardyń baratyn óner ortalyǵy joq. Osy jerde de bir rýhanııat oshaǵy bolǵany jón dep esepteımiz. Osy turǵyda kúıshi Dına kóshesiniń boıynda kúıshilerdiń alleıasy nemese óner ıeleriniń alleıasy bolsa, jarasyp-aq keter edi! Onda elimizge tanymal bolǵan kúıshi, ánshi, bıshi adamdardyń esimderi jazylǵan taqtalar ornatylsa, qandaı jaqsy. Qorqyt babadan bastaǵan kúıshilerdiń jáne Aqan seri, Birjan sal, Estaı aqyn, Ámire Qashaýbaevtardan bastap ánshilerdiń esimderi turǵany jón. Sonda ony kórgen adam Qazaq eliniń óneri men mádenıeti jóninde tolyq aqpar alady.
Bul endi aldaǵy kúnderdiń enshisinde. Sondaı-aq ashyq alańda jazǵy sahnasy bar teatr salynsa, ol da ónerge jasalǵan qurmet bolar edi. Kúıshi, ánshiler sol jerge kelip, halyqqa ónerin pash eter edi. Senbi-jeksenbi kúnderi turǵyndar jınalatyn mádenı ortalyq bolatynyna meniń kózim jetedi.
«Kúı anasy» qorynyń kelesi bir bastamasy – Dına esimin ıelengen óner ortalyǵyn ashý. Mysaly, eki-úsh qabattyq ǵımarat salynsa, onda dombyra úıirmesin ashqan jón. Sonyń
ishinen ulttyq aspaptardyń murajaıyn ornalastyrýǵa bolady. Dombyra jasaıtyn sheberhana bolsa, qanekeı!
Óziniń kitaphanasy bolýy kerek. Shaǵyn kontsert zaly bolsa, tamasha joba iske asar edi. Sol mańdaǵy adamdar serýendep júretin alleıaǵa dybys kúsheıtkish kolonkalar ornatyp, qazaqtyń kúılerin berip tursa, mádenı demalystyń mánin asha túsetini daýsyz. Tanymal ánshilerdiń oryndaýyndaǵy ánder shyrqalyp jatsa, qandaı jaqsy. Sonyń bári jas urpaqty ulttyq rýhta tárbıeleýdiń dańǵyl joly emes pe?!
Daryndy jastardyń sezimin oıatyp, shabyt berer edi. Nebir jańa týyndylar shyǵýyna sebepker bolatyny anyq. Óıtkeni Nur-Sultan qalasy jaı emes, bul – memleketti qurastyrýshy ulttyń astanasy! Kóp ultty eldi halyqtyń óneri, mádenıeti, memlekettik tili biriktiredi. Qazaqtyń rýhanı baılyǵyn syılap, qurmetteıtin bolsa, sonda ǵana yntymaǵy jarasqan el bolady.
– Áńgimeńizge raqmet. Igi bastamalaryńyz júzege asa bersin.