Densaýlyqty kútý trendi: ómir salty adam aǵzasyna qalaı áser etedi
Densaýlyqtyń shamamen 250 anyqtamasy bar
Dúnıejúzilik densaýlyq kúni ıdeıasy 1948 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý assambleıasynyń birinshi sessııasynda usynyldy. Osylaısha, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń jarǵysy ratıfıkatsııalanǵan kún, ıaǵnı 22 shilde dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý kúni bolyp bekitildi. Al, 1950 jyldan bastap atalǵan data 7 sáýirde atalyp óte bastady.
Prezıdenti Іs Basqarmasy medıtsınalyq ortalyǵynyń salaýatty ómir salty bóliminiń meńgerýshisi Marat Qurmanovtyń aıtýynsha, densaýlyq saqtaý salasynda 250-ge jýyq anyqtama bar, al Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynda bir ǵana tujyrym bar. Densaýlyq – adamnyń tolyq fızıkalyq, psıhıkalyq jáne áleýmettik ál-aýqat jaǵdaıy.
«Densaýlyq saqtaý qyzmetterimen jalpyny birdeı qamtý adamnyń jynysyna, jasyna, áleýmettik mártebesine, turǵylyqty jeri men tabysyna, qarjylyq qıyndyqtaryna qaramastan, teńdeı júrgizlýi tıis. Denniń saý bolýy – tutas ǵylym jáne onyń bir baǵyty – densaýlyq mádenıetin qalyptastyrý. Bul – fızıkalyq, rýhanı jáne áleýmettik kemeldik. Adamnyń ósýi men damýy densaýlyq deńgeıin dıagnostıkalaýmen, durys tamaqtaný, fızıkalyq belsendilikti ustaný jáne jaman ádetterden aýlaq bolý arqyly iske asýy kerek. Densaýlyq – kez kelgen adam úshin basty qundylyq», - deıdi Marat Qurmanov.
«Saýlyqqa qol jetkizińiz»
Kóptegen adam densaýlyq medıtsınalyq uǵym dep qatelesip jatady.
«Adamdardyń densaýlyq jaǵdaıy ony saqtaý men medıtsınalyq qyzmet kórsetý deńgeıine tek 8-10% táýeldi ekeni anyqtaldy. Qalǵany basqa faktorlarǵa baılanysty. Onyń ishinde ekologııalyq, ekonomıkalyq, áleýmettik, endemıkalyq jaǵdaı, tarıhı qalyptasqan minez-qulyq dástúrleri, tamaqtaný mádenıeti, tuqym qýalaýshylyq jáne adamdardyń ózine jáne densaýlyǵyna qatynasyn aıtýǵa bolady. Búginde kópshilik densaýlyq úshin sportpen shuǵyldanyp, durys tamaqtanýdyń qadirin túsindi», - dedi salaýatty ómir salty bóliminiń meńgerýshisi.
Sondyqtan, Prezıdent Іs Basqarmasy aýrýhanasy ortalyǵynyń dárigerleri salaýatty ómir salty men aýrýlardyń aldyn alý daǵdylaryn qalyptastyrý boıynsha baǵdarlama ázirlegen. Baǵdarlama «Saýlyqqa qol jetkizińiz» (Zdorovyh chısel dostıgaı) dep atalady. Dárigerlerdiń aıtýynsha, ár adam kelesi parametrler boıynsha saýlyqty saqtaýǵa tyrysý kerek. Ol dene salmaǵynyń ındeksi, bel sheńberi, qan qysymy, qandaǵy jalpy holesterın deńgeıi, qandaǵy qant deńgeıi, kókónis pen jemis-jıdek, taza aýyz sý, tuzdy tutyný jáne temeki shegýden bas tartý.
Osy oraıda, salaýatty ómir salty bólimshesiniń ádisker-dárigeri mysal retinde dene salmaǵynyń ındeksin eseptep kórsetti. Ol úshin ol korrespondenttiń boıyn ekige kóbeıtti (1,64*1,64). Sodan keıin dáriger onyń salmaǵyn boıynyń kvadratyna bóldi (50:2,689). Máni – 18,5. Dene salmaǵynyń ındeksiniń normasy 18,5 - 25 bolýy kerek. Eger 25-ten joǵary bolsa, dabyl qaǵý kerek. Sebebi, sizde artyq salmaq nemese semizdiktiń belgisi bar. Eger dene salmaǵynyń ındeksi 35-ke jetse, bul – semizdiktiń birinshi dárejesi. 35-ten 40-qa deıin – semizdiktiń ekinshi dárejesi, al 40-tan joǵarylaýy semizdiktiń úshinshi dárejesine jatady.
Qazaqstandyqtar kúnine 15-17 gramm tuz tutynady
«Patsıentter dene salmaǵynyń ındeksin 25-ten asyrmaýǵa tyrysady. Kez kelgen jasta dene salmaǵynyń ındeksi 25-ten aspaýy kerek. Bul – óte mańyzdy kórsetkish.
Salaýattylyqty saqtaý túriniń biri – tuzdy tutyný. 2019 jyly dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy álem boıynsha aýqymdy zertteýler júrgizdi. Qazaqstannyń ádettegi mázirin zertteı kele, DDU mamandary otandastarymyzdyń kúnine 15-17 gramm tuz tutynatyndyǵyn anyqtady. Negizinen tuz aǵzaǵa óńdelgen ónimdermen birge enedi. Nátıjesinde biz ózimizge qajet mólsherden 3 ese kóp tuz jeımiz. Tuz – kalıı, magnıı, fosfor jáne kaltsııdi yǵystyratyn agressıvti zat», - dep atap ótti salaýatty ómir salty bólimshesiniń ádisker-dárigeri Gúlnar Týrdýnova.
QR PІB BMO «Saýlyqqa qol jetkizińiz» (Zdorovyh chısel dostıgaı) baǵdarlamasyna bolashaq dárigerler men ǵalymdar qyzyǵýshylyq tanytty. Osylaısha, baǵdarlamany Astana medıtsına ýnıversıtetiniń oqý baǵdarlamasyna engizý týraly sheshim qabyldandy.
«Atalǵan baǵdarlama professorlyq-oqytýshylyq jáne stýdenttik quramǵa qoldanylatyn bolady. Ol úlken ınvestıtsııany qajet etpeıdi, esesine áseri jaqsy. Ár adam belgilengen parametrler boıynsha óz densaýlyǵyn ýaqtyly baqylaıtyn bolsa, onda ol dertterden aýlaq bolady. Degenmen, qazir bireýden birdeńe talap etý óte qıyn. Kanadalyq ǵalymdar adamnyń temekini tastaý týraly alǵashqy oıy men ony tastaý týraly sońǵy sheshimi arasynda shamamen 8 jyl ótetinin anyqtady. Bul – boljamdy tsıkl. Ómir saltyn ustanýda barlyq jaıt mańyzdy», - deıdi Marat Qurmanov.
Salaýatty ómir salty – densaýlyqty saqtaıtyn adamdardyń áreketi
Salaýatty ómir salty bóliminiń ádisker-dárigeri bizdiń densaýlyǵymyzdyń qalyptasýyna yqpal etetin birqatar faktordy atap ótti.
«Bizdiń densaýlyǵymyz 20% ekologııaǵa jáne 20% tuqym qýalaýshylyqqa baılanysty. Jalpy, denimizdiń saý bolýy atalǵan sala men medıtsınalyq kómekke 8-10% ǵana qatysy bar. Densaýlyqtyń negizgi úlesi, ıaǵnı 50% adamnyń ómir saltymen baılanysty. Al, densaýlyq jaǵdaıy men ómir salty arasyndaǵy baılanys salaýatty ómir saltyn ustaný deńgeıinen kórinis tabady. Salaýatty ómir salty – densaýlyqty saqtaý men nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan adamdardyń is-áreketi», - deıdi Gúlnar Týrdýnova.
Durys tamaqtanbaý: Qazaqstan ólim-jitim boıynsha aldyńǵy qatarda
Mamannyń aıtýynsha, bizdiń densaýlyǵymyz qalaı tamaqtanatyndyǵymyzǵa baılanysty, sondyqtan ol denniń saýlyǵynda basty ról atqarady.
«Ókinishke qaraı, dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń sońǵy zertteýleri boıynsha Qazaqstan durys tamaqtanbaýdan ólim-jitimi kóp TOP-10 eldiń qataryna endi. Biz toǵyzynshy pozıtsııadamyz. Oǵan qazaqstandyqtardyń tamaqtaný buzylysy sebep bolyp otyr.
Adamdar tuzdy, qantty jáne maıly taǵamdardy shamadan tys qoldana bastady. Tuz, qant, maı – taǵamnyń qasıetterin jaqsartatyn komponentter. Olardyń quramynda bizdiń aǵzamyzǵa qajet dárýmender, talshyqtar jáne qorektik zattar az.
Sonymen qatar, kóp mólsherde óńdelgen taǵamdardy tutynamyz. Onyń sońy semizdik, qan aınalymy júıesiniń aýrýlary, ınsýlt, ınfarkt sııaqty juqpaly emes aýrýlardyń kóbeıýine alyp keledi. Búginde ınsýlt pen ınfarktyń jasarý úrdisi baıqalady. Munyń bári durys tamaqtanbaýdyń saldarynan týyndaıdy. Sol sııaqty biz az qozǵalamyz, quramynda energııany qajet etetin ónimdermen qorektenemiz», - dep túsindirdi SÓS boıynsha ádisker-dáriger.
«Óńdelgen ónimnen góri qoldan pisirip, daıyndalǵan tamaq paıdalyraq. Aıtalyq, úıde et asyp jedińiz, onyń zııany joq. Al, óńdelgen shujyq, gastronomııalyq et jáne et ónimderinen zııan kelýi múmkin. Sol sııaqty joǵary sapaly unnan jasalǵan aq nannyń da múldem paıdasy joq. Un ónimderi bizge tek kalorııa qosady, al biz ol kalorııalardy eshqaıda jaratpaımyz. Toqashty jep alamyz da, fızıkalyq turǵydan qozǵalmaımyz. Nátıjesinde salmaq artady, ol semizdik pen birqatar aýrýǵa ákelýi múmkin», - dedi G. Týrdýnova.
Sal aýatty u ıqy: jatyn bólmedegi temperatýra 17 gradýstan joǵary bolmaýy kerek
Fızıkalyq belsendilik – bizdiń ómir saltymyzdyń taǵy bir kórinisi. SÓS bóliminiń ádisker-dárigeriniń málimdeýinshe, eresekter kúnine joq degende 30 mınýt qozǵalysta bolý kerek.
«Shylym tartý, alkogol ónimderin tutynýdyń densaýlyqqa zııan ekenin bárimiz bilemiz. Bul qadam, ásirese kúızeliske tózimdilikti damytýda óte mańyzdy. Qazir aqparat legi sheksiz, onyń keıbiri bizdiń psıhıkalyq densaýlyǵymyzǵa keri áser etedi. Psıhıkalyq densaýlyqty nyǵaıtyp, kúızelisti basqarýdy úırený kerek.
Salaýatty uıqy, tynysh ári ýaqtyly uıqy – minez-qulyq normasy. Jetkilikti uıyqtaý mańyzdy. Ortasha alǵanda, adam táýligine 7-8 saǵat uıyqtaýy tıis. Bul jerde jatyn bólmedegi temperatýra da óte mańyzdy. Kóptegen adamdar buǵan nazar aýdarmaıdy. Jatyn bólmedegi temperatýra 17 gradýstan joǵary bolmaýy kerek. Sonda durys ári tolyq uıqy bolady. Uıqyǵa deıin bir saǵat buryn gadjetterdi qoldanýdy doǵarǵan jón», - deıdi ol.
Kez kelgen minez-qulyq ózgeriske ushyraıdy
Adamdardyń ózara, onyń ishinde jaqyndarymen de qarym-qatynas daǵdylary asa mańyzǵa ıe.
«Eń bastysy – barlyq minez-qulyq ózgeriske ushyraıdy. Eger biz densaýlyǵymyzdy jaqsartqymyz kelse, minez-qulyq faktorlarynyń densaýlyqa paıdasyn ózgertip, salaýatty ómir saltyn ustanýymyz kerek.
Qazir saý bolý – sándi ári stıldi. Densaýlyq adamnyń basty qundylyǵy ekenin túsinýimiz kerek. Durys tamaqtaný, fızıkalyq belsendi bolý ár adamnyń ómir saltyna aınalǵany abzal», - deıdi Gúlnar Týrdýnova.
Sonymen qatar, dáriger juqpaly aýrýlardan bolatyn ólim-jitimniń joǵary ekendigin atap otyr.
«Biz balalar men eresekter arasynda semizdiktiń keń taralǵanyn kórip otyrmyz. Eresekter arasyndaǵy sozylmaly juqpaly emes aýrýlarǵa (qan aınalymy júıesiniń aýrýlary, qan tamyrlarynyń sklerozy, júrektiń ıshemııalyq aýrýy) keletin bolsaq, 2-tıpti qant dıabetimen aýyratyn naýqastar óte kóp. Bul bizdiń durys tamaqtanbaýymyzǵa baılanysty. Búginde densaýlyq saqtaý salasy áldeqaıda alǵa jyljydy. Robottyq hırýrgııa, joǵary deńgeıli operatsııalar, joǵary tıimdi tehnologııalar qoldanylyp jatyr. Árıne, oǵan aýqymdy qarajat kerek. Osy oraıda, salaýatty ómir saltyn ustaný arqyly máseleni sheshý múmkindigi bar. Kez kelgen aýrýdy emdeýden góri onyń aldyn alý ońaı. Biz osy baǵytta jumys istep jatyrmyz. Jyl saıyn ýaqtyly medıtsınalyq tekserýden ótip turý kerek», - deıdi maman.
Qazaqstanda 2-tıpti qant dıabeti «jasara» bastady
Durys tamaqtanbaǵan jáne ómir saltyn buzǵan patsıentter endokrınologterge kezekke turyp jatyr. Endokrınolog dáriger Janmedet Shymannyń aıtýynsha, patsıentterdiń kópshiligi qalqansha beziniń aýrýlary jáne qant dıabeti boıynsha mamandarǵa júginedi.
«Qant dıabetteriniń kóp taraýyna sebep – artyq salmaq, otyryqshy ómir salty, durys tamaqtanbaý, tuqym qýalaýshylyq, stress, psıho-emotsıonaldy stress sııaqty faktorlar.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy kúnine kem degende 30 mınýt qozǵalys belsendiligin usynady. Qazir joǵary kalorııaly taǵamdar óte qoljetimdi. Adamdar olardy kóp mólsherde tutynady. Dene belsendiligi tómendeýimen qatar, semizdikti qalyptastyratyn dıetalyq buzylýlar bar. Saldarynan artyq salmaq jınalyp, onyń arty qant dıabetine ákelýi múmkin», - dedi endokrınolog Janmedet Shyman.
Búginde 2-tıpti qant dıabeti balalar men jasóspirimder arasynda jıi kezdesedi.
«Buryn 2-tıpti qant dıabetimen egde jastaǵy, 40-tan asqan jandar jıi aýyratyn. Alaıda, balalar men jasóspirimder arasynda semizdiktiń jappaı beleń alýy, durys tamaqtanbaý, otyryqshy ómir salty 2-tıpti qant dıabetiniń kóbeıýine sebep bolyp otyr. Qant dıabeti jasaryp keledi», - dep túsindirdi endokrınolog.
Sondaı-aq, maman qalqansha bezi aýrýlarynyń aldyn alýda ıodty tutyný boıynsha elde jappaı profılaktıkalyq sharanyń júrip jatqanyn tilge tıek etti.
«Tamaq ázirleý men taǵam ónimderinde ıodtalǵan tuz qoldanylady. Tipti, meıramhanalar da ıodtalǵan tuzdy tutynady. Osy oraıda, elimizde ıod tapshylyǵy problemasy ótkir emes. Jasóspirimder, júkti áıelder men bala emizetin analarǵa profılaktıka turaqty júrgiziledi. Olardyń ıodqa degen qajettiligi artyp keledi, sondyqtan ómirdiń belgili bir kezeńderinde quramynda ıod bar qosymsha preparattar qajet», - dep túsindirdi spıker.
Osy oraıda, mamandar qazaqstandyqtarǵa tamaqtaný ádetterin ózgertýdi usynady. Olardyń aıtýynsha, qandaǵy qantty azaıtý qajet, kúnine 4-5 ret tamaqtanyp, aq unnan jasalǵan ónimderdi azaıtqan abzal.
Trans-maılardy tutyný kórsetkishin nólge deıin azaıtyp, óńdelgen qyzyl etti múmkindiginshe az tutynǵan durys. Sonymen qatar, dıetaǵa dándi daqyldardan jasalǵan ónimderdi jıi qosyp, kóbirek sý iship, 500 gramnan astam kókónister men jemis-jıdek tutyný kerek.