Deklaratsııadan – Konstıtýtsııalyq zańǵa deıin: Qazaqstan táýelsizdigi qalaı bekidi
Spıkerlerdiń kópshiligi tarıhı oqıǵanyń kýágeri bola otyryp, ózderiniń jeke estelikteri men emotsııalarymen bólisedi, el damýynyń árbir naqty kezeńiniń buryn belgisiz bolǵan bólshekterin eske alady. Sonymen qatar, bul kitapta sońǵy 30 jyl ishindegi ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası jáne mádenı protsesterdi taldaıtyn salalyq sarapshylardyń pikirleri keltirilgen. Áńgimelerde Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń saıasattaǵy beınesi erekshe oryn alady.
«QazAqparat» HAA oqyrmandar nazaryna osy kitaptan úzindiler jarııalaıdy.
Deklaratsııadan – Konstıtýtsııalyq zańǵa deıin: Qazaqstan táýelsizdigi qalaı bekidi
Erkesh NURPEIІSOV
quqyqtanýshy, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń eks-depýtaty, QR Áleýmettik ǵylymdar akademııasynyń korrespondent-múshesi, QR Jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi
1990 jylǵa qaraı KSRO-nyń ydyraýy máselesi boljamdar aımaǵynan shyndyq aımaǵyna ótti. Baltyq jaǵalaýy respýblıkalary basqalarǵa úlgi kórsetip, Keńes Odaǵynyń quramynan birinshi bolyp shyqty.
Saıası turǵydan alǵanda KSRO óziniń tolyq dármensiz ekendigin tanytqan edi. Mundaǵy basty kiná totalıtarlyq rejımi bar kommýnıstik partııada bolatyn. KSRO-da memleketten de yqpaldy taǵy bir kúsh – Kommýnıstik partııa onyń tóbesinen tónip turdy. Memlekettiń saıasatyn aıqyndaıtyn da tap osy partııa boldy. Komandalyq-ákimshilik júıe qurǵan ekonomıkalyq baılanystar júıesi tolyǵymen óziniń dármensizdigin dáleldep, halyq orasan zor materıaldyq tapshylyq jaǵdaıynda ómir súrip jatty. Tabıǵı resýrstardyń ıen baılyǵyn enshilep otyrǵan elderdiń jaǵdaıy kúrt quldyrady. Turmystyq túrli quraldar men dúnıe-jıhazdy aıtpaq túgili, halyqty qarapaıym azyq-túlikpen qamtamasyz etýdiń ózi ózekti boldy. Toq eteri, odaqtyń ortalyǵynan qabyldanatyn sheshimderdiń qordalanǵan problemalarǵa dármensizdigi respýblıkalardyń zyǵyryn shyǵardy.
Áıtse de dál osy ýaqytta Qazaq KSR Joǵarǵy keńesinde memlekettik egemendik týraly Deklaratsııaǵa baılanysty qyzý jumys júrip jatqan bolatyn. Onyń ózi de qaıshylyqtarǵa da, qarsylyqtarǵa da toly boldy: qaısybir tarap syrtqy yqpalǵa arqa súıep negizgi redaktsııaǵa táýelsiz damýǵa tosqaýyl bolatyn talaı shekteýlerdi tyqpalaýǵa tyrysty. Deklaratsııany resmı jarııalaýdan biraz buryn, naqtyraq aıtqanda 1990 jylǵy 16 qazanda, Prezıdent Nursultan Nazarbaev Joǵarǵy keńeske kelip, qujattyń kóptegen tarmaqtary boıynsha dáıekti sóz sóılegeni esimde. Deklaratsııadan ulttyq memlekettilik, qazaq halqy týraly sózderdi alyp tastaýdy usynǵandarǵa qarsy Nazarbaev óziniń túbegeıli kelispeýshiligin bildirdi. Nursultan Ábishuly munyń úlken qatelik ekenin jáne halyq arasynda burmalaýshylyqtar men túsinbeýshilikter týdyrar qaýpin dóp basty. Nátıjesinde, uzaqqa sozylǵan talqylaýdan keıin Deklaratsııada Qazaqstannyń memlekettik egemendiginiń barlyq negizgi atrıbýttary: el aýmaǵy men azamattyq máseleleri, ulttardyń teń quqylyǵy, zań ústemdigi, respýblıka ishindegi memlekettik bıliktiń derbestigi men tolyqtyǵy sekildi máseleler tolyq qamtyldy.
Alaıda, sol kezdiń ózinde Tuńǵysh Prezıdent Qazaqstannyń táýelsizdigin jarııalaý úshin bir Deklaratsııanyń jetkiliksizdigin, memlekettik táýelsizdik týraly arnaıy Konstıtýtsııalyq zań daıyndaýǵa kirisý qajettigin jaqsy túsingen-di. Men de dál osy ıdeıany tolyǵymen qoldadym. Áli esimde, Joǵarǵy keńeste ótken jumys toby otyrystarynyń birine zańger retinde qatysyp, Deklaratsııanyń zańnamalyq turǵydan kúshi álsiz ekenin, bul bar bolǵany «egemendikke degen nıet» ekenin basa aıttym. Rasynda da, Deklaratsııa qabyldanǵanymen Qazaqstannyń halyqaralyq-quqyqtyq turǵydaǵy mártebesi esh ózgermeıdi. Biz halyqaralyq qatynastardyń sýbektisi bola almaımyz, degenmen bul kezde Qazaqstanǵa barlyq jaǵynan, ásirese sheteldik bıznes-qurylymdardyń nazary erekshe aýyp otyrǵan bolatyn. Osynyń bárin negizdeı otyryp, basqa odaqtas respýblıkalar sııaqty memlekettik táýelsizdik týraly zań qabyldaýdy usyndym. Deklaratsııanyń beretin ókilettikteri taıaz edi, sheńberi de tar bolatyn, Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkalar Odaǵyn saqtaýǵa baǵyttaldy desem artyq emes. Birinshiden, eldi qorǵaý, ekinshiden, búkil Odaq sheńberindegi ulttyq qaýipsizdik, úshinshiden, odaq pen odaqtas respýblıkalardyń egemendigin qorǵaý jáne tórtinshiden, syrtqy saıası baılanystar. Bul aıtylǵannyń bárin odaqtyq organdar sheshýge tıis, al qalǵan máseleler odaqtyq respýblıkalardyń sheshýine berilgen edi. Qandaı da bir problemalardy sheshý kezinde odaqtyq respýblıkalar ózara tikeleı baılanysqa, sharttyq qatynastarǵa túsýge tıis bolatyn. 1991 jylǵy jeltoqsanǵa deıingi bir jyl ishinde qujattyń birde-bir erejesi iske asyrylǵan joq. Keńes Odaǵynyń ydyraý protsesi baqylaýdan tys, beı-bereket júrip jatty. KSRO-ny saqtaý týraly másele turǵan da joq edi, Odaq kelisimine qol qoıý isi toqtap qaldy.
Deklaratsııanyń saıası ómirge tyń eshteńe ákelmegenine kóz jetken soń, memlekettik táýelsizdik týraly zań jobasymen jumys birtindep bastaldy. Ony Talǵat Donaqovpen birge qolǵa aldyq, ol kezde Memleket jáne quqyq ınstıtýtynda birge isteıtinbiz, qazir ol – Joǵary sot keńesiniń Tóraǵasy. Osylaısha, biz 1991 jyldyń tamyzyna qaraı zań jobasymen jumysty tolyq aıaqtadyq.
Áıgili tamyz dúrbeleńinen keıin egemen respýblıkalardyń eshqandaı da jańa odaǵy qalyptaspaıtyny ábden belgili boldy. Memlekettik táýelsizdik týraly zań jobasy Joǵarǵy Keńestiń depýtaty Sultan Sartaevqa berildi, óıtkeni onyń depýtat retinde zańnamalyq bastamashylyq jasaý quqyǵy bar edi. Ol bul zań jobasyn Parlamentke engizdi. Eń bastysy – bul zańda Qazaqstannyń basqa memlekettermen qarym-qatynastaryn halyqaralyq quqyqtyq normalar negizinde quratyn derbes, egemen, táýelsiz memleket bolyp tabylatyny aıqyn jazylǵan. Sol kezdegi qalyptasqan jaǵdaıdy jiti baqylap otyrǵan biz, zań jobasyn talqylaý uzaqqa sozyla ma dep topshalaǵan edik. Ol solaı boldy da. Aqyr sońynda munda da Nursultan Nazarbaev faktory erekshe ról atqardy. Búkilhalyqtyq saılaý arqyly Qazaqstan Prezıdenti mártebesin ıelengen Nazarbaev 1991 jyly bul zań jobasyna qoldaý bildirip, Joǵarǵy keńestiń qaraýyna usyndy. Nátıjesinde 1991 jyldyń 16-jeltoqsanynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigi týraly» Konstıtýtsııalyq zańy qabyldandy. Bul data – el mereıin eseleıtin aıryqsha memlekettik merekege aınaldy. Dál osy kúnnen, osy sátten bastap Qazaqstan halyqaralyq quqyqtyń derbes sýbektisi retinde álemdik qaýymdastyq qataryna attady.