Dáriger: Batys medıtsınasy – aýrýdyń belgilerin, halyq emi sebepterin emdeıdi
ELІMІZDEGІ ShIPAJAILARDA QAZAQ HALYQ EMІ ORTALYQTARY AShYLADY
- Aınur hanym, dástúrli medıtsına týraly ár adamnyń túsinigi ártúrli. Biri ony batys medıtsınasy retinde qabyldasa, endi biri halyq emi dep túsinedi...
- Qazaqstan aýmaǵynda «dástúrli medıtsına» dep batys medıtsınasyn ataıdy. Al Qytaı, Japonııa, Koreıa sııaqty memleketterde «dástúrli medıtsına» dep medıkamendozsyz jolmen emdeıtin halyq emin aıtady. Halyq emine ınemen emdeý, fıtoterapııa, massaj túrleri, súlik salý, tamyr ustaý, hıdjama jáne taǵy basqalary jatady.
- Bıyl sáýir aıynda ótken «Shıpajaı – 2019» IV halyqaralyq praktıkalyq forýmynda QR Prezıdenti Іs Basqarmasy Medıtsınalyq ortalyǵynyń basshysy Alekseı Tsoı «Aldaǵy ýaqytta kóshpendiler órkenıetindegi emdeý joldaryn jandandyramyz. Kóbi qazaqtyń dástúrli medıtsınasy bar ekenin bile bermeıdi. Ártúrli shóptermen, shubat, qymyz sııaqty ulttyq sýsyndarmen emdeý de osy salaǵa kiredi. Mundaı em túrlerin patenttep, ózimizdiń shıpajaılarymyzda qoldanatyn bolamyz. Ár adamda qandaı em túrin qabyldaý kerektigi týraly tańdaý múmkindigi bolýy kerek kerek. Árıne, kez kelgen halyq emin patentteı bermeımiz, qandaıda bir em túrin usynǵan adam onyń emdik qasıeti bar ekenin aldymen ǵylymı túrde dáleldeýi kerek» degen edi. Osyǵan qatysty qandaı pikir bildirer edińiz?
- Elimizdegi medıtsına salasynda sońǵy on-on bes jylda dástúrli medıtsına, ıaǵnı halyq emi qarqyndy damyp kele jatyr. 1 jeltoqsannan bastap QR Prezıdenti Іs Basqarmasyna qarasty kýrort, shıpajaılarda Qazaq halyq emi ortalyqtary paıda bolady. Mundaı ortalyq eń aldymen Oqjetpestegi shıpajaıda ashylady. Buǵan deıin halyq emin damytatyn dárigerler bolmady. Qazirgi ýaqytta Nur-Sultan, Almaty, Qaraǵandy qalalaryndaǵy Medıtsına akademııalarynda halyq emimen emdeıtin mamandardy daıyndaıtyn kafedralar jumys jasaýda.
ÁJEM TAÝLARǴA ShYǴYP, EMDІK ShÓPTERDІ JINAITYN
- Arnaıy serıtıfıkaty bar emshiler memlekettik medıtsınalyq mekemelerde jumys isteı ala ma?
- Olarda mindetti túrde medıtsınalyq bilim bolýy kerek, sebebi naýqasty emdegen kezde oqys jaǵdaı bolsa alǵashqy medıtsınalyq kómek kórsetýdi nemese tıisti dárigerge jiberýdi bilýi kerek. Medıtsınalyq bilimi joq adam qalaı jumys isteı alady?
- Al ózińiz osy baǵytta em júrgizý úshin qandaı oqý ornynda oqydyńyz?
- Men 2005-2013 jyldar aralyǵynda «Bolashaq» baǵdarlamasymen Pekın qalalyq Qytaı halyq medıtsınasy ýnıversıtetinde oqydym. Odan keıin Shanhaıda oqyp, halyq medıtsınasymen aınalysatyn mamandyq boıynsha bilim aldym. Qazir bul salada jumys isteıtin mamandar kóp.
- Ne sebepti medıtsınanyń basqa emes, osy salasyn tańdadyńyz?
- Men Mońǵoldııada týyp-óstim. Ákemniń «Qazaqtyń shóp emderi», «Býlaý emderi», «Bulaý emderi» sııaqty halyq emine qatysty kitaptary kóp bolatyn. Men sonyń bárin oqydym. Ákemniń aıtýynsha, ájemiz Baıan-Ólgeıdegi taýlarǵa shyǵyp, dertke shıpa bolatyn shópterdi jınap alyp keledi eken. Balalary aýyrǵan kezde sol shóptermen ǵana emdegen. Jalpy jer betinde 6 myńnan astam emdik shóp bar. Osy emdik shópterdiń kóbi Qazaqstannyń keń baıtaq jerinde bar, biraq onymen aınalysyp jatqan úlken kásiporyn joq. Bul baǵytta isteıtin jumystar óte kóp.
HALYQ EMІNІŃ ǴYLYMI NEGІZІ BAR
- Halyq medıtsınasyna senbeıtinderge qarsy aıtylatyn ýáj qandaı?
- Olar halyq medıtsınasynyń ǵylymı negizi, dáleldemesi joq ekenin aıtady. Mysaly, tamyr ustaý arqyly dertti anyqtaǵanǵa da kúmánmen qaraıdy. Al shyn máninde, tamyr ustaǵan kezde 28 túrli pýls jıi kezdesedi. Emshi ár pýls qaı dertke jaýap beretinin biledi. Bizdi oqytqan kezde osynyń bárin úıretti, ıaǵnı onyń ǵylymı dáleli bar. 1970-1980 jyldary Qytaıdyń ózinde bılik halyq medıtsınasyn qoldanýǵa qarsy bolǵan. Sóıtip bul sala Qytaıda da damymaı qalyp, Brazılııa, Argentınada damyp ketken. Sońǵy 40 jylda Qytaı halyq emine qaıtadan den qoıa bastady. Qazirgi tańda Úrimji qalasyndaǵy medıtsınalyq akademııada «Qazaq halyq emin zertteý kafedrasy» bar. Ol jerde bizdiń qandastarymyz jumys isteıdi. Olar jylyna bir-eki ret elimizge kelip, lektsııa oqyp ketedi. Aldaǵy 10-15 jylda qazaq halyq medıtsınasy tipten qarqyndy damıtyn bolady dep oılaımyn.
- Halyq emi bólimi elimizdegi medıtsınalyq mekemelerdiń kóbinde bar ma?
- 2017 jyly 1 sáýirde QR Prezıdent Іs Basqarmasy Medıtsınalyq Ortalyǵynyń aýrýhanasynda Shyǵys emi bólimi resmı túrde ashyldy. Onyń ishine qazaq halyq emi de, tıbet, qytaı, mońǵol, japon halyq emderi kirdi. Qazaqstan boıynsha memlekettik medıtsınalyq mekemeler ishinde mundaı halyq emi jan-jaqty, keń kólemde bizdiń ortalyqta ǵana qoldanylady.
QYTAIDA DÁSTÚRLІ MEDITsINA MEN HALYQ EMІ BІRІGE JUMYS ІSTEIDІ
- Batys medıtsınasy men halyq eminiń aıyrmashylyǵy nede?
- Mysaly, siz konıýktıvıt bolyp qalsańyz, batys medıtsınasy boıynsha jumys isteıtin maman kózge tamyzatyn dári beredi. Siz kózińizdi osylaı emdegenmen, onyń paıda bolý sebebin túsinbeısiz. Al ondaı jaǵdaıda aýrý qaıtalanýy múmkin. Al halyq emimen emdeletin bolsańyz, bul saladaǵy maman sizdiń kózińizdi emdep qana qoımaı, onyń paıda bolý sebebin anyqtap, jalpy aǵzańyzdy tutastaı emdeıdi. Batys medıtsınasy – aýrý belgilerin emdese, halyq emi – aýrý sebepterin emdeıdi. Mysaly, siz de, men de dáriger aldyna bas aýrýymen bardyq delik. Batys medıtsınasy ekeýmizge de bir dıagnoz qoıyp, birdeı jolmen emdeıdi. Al halyq emi, ekeýmizdiń aýrý sebebimizdi anyqtap, eki em túrin qoldanady.
- Halyq emi qandaı dert túrlerin emdeı almaıdy?
- Oqý oqyǵan kezde men de professorlarǵa osy suraqty qoıatynmyn. Halyq emi arqyly onkologııalyq aýrýlardy túbegeıli emdeý múmkin bolmasa da, ary qaraı asqyndyrmaı ustap, ómir súrý sapasyn jaqsarta turýǵa bolady. Qytaı medıtsınasy nelikten damyp ketti dep oılaısyz? Sebebi ol jaqta dástúrli medıtsına men halyq medıtsınasy birige jumys isteıdi. Bizdiń elde de osy tájirıbe qolǵa alynsa dep oılaımyn.
HALYQ EMІ DERTTІŃ ALDYN ALADY
- Halyq eminiń taǵy qandaı artyqshylyqtary bar?
- Halyq emi aýrýdyń aldyn alady. Mysaly, ınemen emdelý, súlik salý, hıdjama jasatý sııaqty halyq emi túrleri júrek-qan tamyry jáne basqa aýrý túrleriniń aldyn alady.
- Sapaly ári uzaq ǵumyr súrý úshin qandaı qaǵıdalardy ustaný kerek?
- Men Beıjińde oqyp júrgen kezde menimen birge 70 jastaǵy káris ata oqydy. Ol oqýyn 78 jasynda bitirdi. Sol kezde odan «Siz meniń atammen jasty ekensiz. Ne úshin oqyp jatyrsyz?» dep surasam, ol ózin qartaıǵan adam sezinbeıtinin, medıtsına salasynda endi kem degende 20-30 jyl qyzmet etemin dep oılaıtynyn aıtty. Demek, adam eshqashan «boldym, toldym, tórimnen kórim jaqyn» dep oılaýyna bolmaıdy. Eń bastysy – durys tamaqtaný, kúızeliske túspeý jáne kóp qozǵalýǵa kóńil bólýi kerek. Kúndelikti jeıtin tamaǵyńyzǵa mán berińizder. Biz tańǵy as iship daǵdylanbaǵanbyz. Tańerteń bir staqan sý nemese bir kese sháı iship, jumysqa shyǵyp ketemiz. Negizinde tamaq ishýge eń qolaıly, eń durys ýaqyt – tańǵy ýaqyt. Sosyn biz qazirgi ýaqytta kúızeliske beıimbiz. Kúızelis bolǵan kezde aǵzada aqaý paıda bolady. Ol mıǵa, súıekke, býynǵa, bulshyqetke, tipti adamnyń jynys múshesiniń qyzmetine keri áserin tıgizedi. Adam ómirinde qozǵalystyń máni zor. Jumysqa deıin kólikte otyryp, jumysta oryndyqta otyryp, úıge kólikpen barý, odan keıin dıvanǵa jata qalý durys pa? Aýrýdyń bári qozǵalystyń az bolýynan paıda bolady.
- Áńgimeńizge úshin rahmet!
P. S. Suhbat Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasarynyń baspasóz-hatshysy Syrymbek Tóleýulynyń qoldaýymen uıymdastyryldy.