Darhan Qydyráli: Vengrııaǵa deıin ekspedıtsııa jasaý josparda bar
«Bir aı buryn Mońǵolııanyń Kentaıynan bastalǵan Túrki akademııasynyń ekspedıtsıasy búgin, mine Ulytaýǵa taban tiredi. Bul ekspedıtsııanyń ózi «Kentaıdan Ulytaýǵa» dep atalǵan bolatyn. Bunyń birneshe maqsaty bar. Eń aldymen, biz Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: Rýhanı jańǵyrý» maqalasynyń aıasynda ekspedıtsııany uıymdastyryp otyrmyz. Sebebi, osy baǵdarlamanyń maqalasynyń túp-tamyry Ulytaýdan bastaý alatyny belgili. Osydan eki jyl buryn Elbasymyz osy Áýlıe Bulaqtyń basynda keremet áńgime aıtqan bolatyn. Sonyń jalǵasy retinde «Rýhanı jańǵyrý» shyǵyp otyr. Sondyqtan, biz Qazaq handyǵy bastaý alatyn Ulytaýǵa kelip otyrmyz. Kentaıda ǵundardyń, kók túrkilerdiń tarıhy bastaý alatyn bolsa, Ulytaýda uly daladaǵy memlekettiktiń negizi qalanǵan. Bul jerde Altyn ordanyń atasy Joshy han jatyr. Sonymen qatar, Alasha hanǵa qoıylǵan eskertkishti búkil Qazaq handarynyń atalaryna qoıylǵan eskertkish retinde qabyldaımyz. Alyp ımperııanyń quldyraýy da osy uly dalada bolǵan. Sebebi, Toqtamys han, Edige bı, Ámir Temirdiń tarıhy da osy Ulytaýǵa baılanysty. Ulytaý tek Qazaq halqynyń, Qazaq handyǵynyń tarıhı mekeni ǵana emes, túbi bir túrkilerdiń, sondaı-aq kóshpeli jurttyń da kıeli ordasy, qutty mekeni», - deıdi Darhan Qydyráli.
Akademııa prezıdentiniń aıtýynsha, ekspedıtsııanyń quramyna noǵaı, ázerbaıjan, bashqurt, tatar, qyrǵyz, ózbek, túrik, mońǵol sııaqty kóptegen tamyrlas ulttardyń ókilderi tartylǵan. Osymen úshinshi márte uıymdastyrylyp otyrǵan ekspedıtsııaǵa jýrnalıstermen qatar, ǵalymdar, arheologtar qatysyp otyr. Eń áýeli Altaı, Ótúken, Kentaı, Táńirtaý endi mine, Ulytaýǵa jetip otyrǵan ekspedıtsııanyń maqsaty óziniń dittegen mejesin baǵyndyrǵan.
«Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasynyń ishindegi «Kıeli Qazaqstan» baǵdarlamasy aıasynda da ekspedıtsııa úlken bir mindet atqardy dep oılaımyz. Jalpy Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografııasy úshin ǵana emes, Ulytaý túrki eliniń kıeli óńiri ekeni ekspedıtsııa músheleri tarapynan aıtylyp jatyr. Sondyqtan, arheologııalyq qazba jumystarymen baılanystyra júrgizgen ekspedıtsııamyz Altyn ordanyń 750 jyldyǵy qarsańynda jumysyn nátıjeli aıaqtady. Túrki akademııasy túrki tarıhyn zertteýde, zerdeleýde, tanytýda kóptegen jumystardy atqaryp otyr. Arheologııalyq zertteýlermen birge, biz negizi saparlardy óte mańyzdy dep oılaımyz. Samarqan, Altyn ordanyń 750 jyldyǵy qarsańynda Saraıshyq, Saraı Berke jáne Bulǵarǵa barý oıymyzda bar. Sonymen qatar, Kavkaz elderine, Baıqaldan Balatóńge, Býdapeshke, Vengrııaǵa deıin sapar shegýdi oılap otyrmyz. Bul bizdiń halyqtarymyzdy jaqyndastyra túsedi. Sondaı-aq, tarıhymyzdaǵy kóptegen aqtańdaq better ashyla túsedi degen senimdemiz», - dep túıdi Darhan Qydyráli.
Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵynda Elbasymyz atap ótkendeı, jalpy Ulytaý Qazaq handyǵynyń bastaýynda turǵan qasıetti meken. Jalpy Ortalyq Qazaqstandaǵy Álkeı Marǵulan zerttegen, Qanysh Sátbaev jazyp ketken eńseli eskertkishterdiń Ulytaýda kezdesetini beker emes. Akademııa prezıdentiniń aıtýynsha, Dombaýyl men Joshy han keseneleriniń qatar turýynyń sımvolıkalyq máni úlken. Dombaýyl Táńirlik dinniń, kóne túrki dáýiriniń eskertkishi bolsa, týra janynda turǵan Joshy han Islammen birge kelgen dáýirdiń basy. Eki eskertkish qatar tur. Bireýi Táńirlik dáýirdiń sońy bolsa, ekinshisi Islam dáýiniń basy.
«Sondyqtan biz bul dáýirler almasyp jatqanda da, Ulytaýdyń asa mańyzdy qyzmet atqarǵanyn kóremiz. Sol sııaqty Altyn ordanyń qurylý kezeńi de Joshy han, Alasha handarmen baılanysty. Demek, bul Uly ımperııalar qurylǵan Uly dalanyń passıonarlyq qýaty kózi desek bolady. Kóshpeli halyqtardyń batysqa jyljýy, túrki taıpalarynyń alyp ımperııalardy qurýy, sol arqyly Uly dalada tektonıkalyq ózgerister bolǵan kezde úlken memleketterdiń qurylýyna Ulytaýdaǵy dúmpýlerdiń úlken áseri bolyp turǵan. Sonymen qatar, bul jerde sheginisterdiń sebebi - mysaly Edige men Toqtamystardyń osy jerde tynysh tabýy, Altyn ordanyń álsireýi de Ulytaýmen baılanysty. Demek, bul handardyń taqqa shyqqan, taqtalasqan, memleketterdiń taǵdyryna aıryqsha yqpal etken aımaq dep aıtýǵa bolady. Bul turǵydan aıtqan kezde, jalpy Ulytaý aty aıtyp turǵandaı, Uly dalanyń tarıhyndaǵy asa mańyzdy jer. Sondyqtan bolsa kerek, oǵyzdar batysqa barǵan kezde Anadolyda qurǵan memleketteriniń astanasyn Ulytaý dep ataǵan. Ulytaý taýdyń úlkendigine baılanysty emes, onyń kóneligine, ulylyǵyna baılanysty atalǵan. Qasıetti taýda halyq handardy aq kıizge han kóterip, ulyqtap otyrǵan», - deıdi ol.
Jalpy týrızmniń túr-túri bar desek, onyń ishinde mádenı jáne tarıhı týrızmge kóptegen adamdardyń qyzyǵýshylyǵy zor. Mysaly, Mońǵolııaǵa jurtshylyq Ótúkendi, Tonykókti, Kúltegindi kórýge kóptep barady. Samarqanǵa, Otyrarǵa barady. Ulytaý shalǵaıda jatyr.
«Edigeniń, Toqtamystyń, Ámir Temirdiń, Joshynyń tarıhyn bilý arqyly BAQ arqyly aıta bilsek, Ulytaýdyń da týrızmdegi oryny óse túsedi degen oıdamyz. Sondyqtan, biz baýyrlas memleketterdiń jýrnalısterin tarttyq. Ekspedıtsııaǵa otandyq BAQ ókilderimen qatar, onnan astam memlekettiń ókilderi kelip otyr. Olardyń arasynda beldi de belgili jýrnalıster bar. Týrızmniń damýy úshin árıne, eń aldymen aqparattyq qoldaý kerek. Sondyqtan ekspedıtsııaǵa bul jumys aqparattyq qoldaý bolady degen oıdamyz. Ulytaý týrızmniń ortalyǵyna aınala túsedi degen senimdemiz», - dep túıdi Darhan Qydyráli.