Darhan Qydyrəli: Uly Dalanyń teńdessiz tarıhnamasy

ASTANA. QazAqparat - Rashıd ad-dınniń «Jamıǵ at-taýarıh» shyǵarmasy qazaq tilinde jaryq kórdi. Osyǵan oraı Egemen Qazaqstan gazetinde basylymnyń basqarma tóraǵasy, Halyqaralyq Túrki akademııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráliniń «Uly dalanyń teńdessiz tarıhnamasy» atty maqalasy jarııalanyp otyr, dep habarlaıdy QazAqparat.

***

Uly Dalany mekendegen kósh­peliler qurǵan alyp memleketter álemdik tarıhtyń dońǵalaǵyn ilgeri jyljytyp, adamzat órkenıetin aıqyndaýshy betburystar jasaǵany belgili. Bul rette, túrli kezeńder men ­­ al­maǵaıyp dáýirlerdegi qoǵam­dyq bolmystyń naqtyly kes­kin-kelbetin, etnomádenı quby­lystardy, rý-taıpalyq qury­lymdardy, saıası ekonomı­ka­lyq júıe men syrtqy qarym-qatynastardy tanýǵa ortaǵa­syr­lyq shyǵys tildi jazba derek­terdiń  orny  aıryqsha baǵaly.

Túrki álemi tarıhynda taǵdyr­sheshti passıonarlyq qýatty qubylys baıqalyp, XIII-XIV ǵasyrlarda dúnıe júzin dúr silkindirgen uly ımperııa  irgesi boı kóterdi, Uly Dalada buryn-sońdy bolmaǵan orasana zor dúbir­li ózgerister boldy. Shyńǵys qaǵan shańyraǵyn kóterip, keregesin kergen kógentúp kóshpeli qaýymnyń ortaq ordasy Eýrazııa keńistigin qamtydy. Sondyqtan da tórtkúl dúnıeniń ulan-ǵaıyr aýmaǵyn alyp jatqan alyp ımperııa tarıhyna qatysty san alýan tilderde júzdegen jazba eskertkishter men alýan túrli túpderekter paıda boldy.

Qazirgi kezeńde altyn áýlet ur­paǵy alty qurlyqqa kemel bılik júr­gizgen kemeńger Shyńǵys qaǵannan memle­kettik bastaýyn tartatyn elder  de kóp, bul taqyrypta qalam tartatyn jandar da az emes. Osyǵan baılanys­ty keıde túpderekterge súıenbeýden balań da ushqary pikirler, jańsaq joramaldar da aıtylyp júrgeni belgili. Saıyp kelgende, munyń negizgi sebebi túpnusqa derekterdi oqymaýdan, qol­jazbany ǵylymı deńgeıde ıgermeýden týǵan olqylyqtan deýge bolady.

Osy oraıda Shyńǵys han qurǵan ımperııa tarıhyna qatysty kanondyq nusqadaǵy ortaǵasyrlyq parsy derekkózderi arasynda áıgili Rashıd ad-dın Fazlýllah ıbn Imad ad-Daýla Abýl-Haır Alı Hamadanıdiń (1247-1318 j.j) «Jamıǵ at-taýarıh» eńbeginiń baǵasy orasan zor.

Este joq yqylym zamandardan beri kóptegen tulǵalar, jylnamashylar men shejireshiler óz tanym-túsinikteri men kózqarastary turǵysynan adamdar men aımaqtar, turǵyndar men olardyń turmys-tirshilikteri týraly kóptegen kitap jazǵanymen, dúnıeniń tórt buryshynan jıylǵan túrli málimetterdi tekserip, derek­ter­di salystyra otyryp, tutas Eýrazııa qurlyǵyndaǵy adamzat tarıhyn tolyq baıan­daǵan alǵashqy irgeli eńbek - Rashıd ad-dınniń osy shyǵarmasy boldy.

Rashıd ad-dın 1247 jyly Irannyń Hamadan qalasynda dári-dármek jasaıtyn oqymysty dárigerler áýletinde dúnıege kelgen. Atasy men ákesi Qulaǵý hannyń saraıynda dáriger bolyp qyzmet etken. Osyndaı bilimdi otbasynda dúnıege kelgen ol jaqsy bilim alyp, áýeli Qulaǵý hannyń uly Abaqa hannyń dárigeri ári hatshysy bolǵan. Asa qabiletti, daryndy, jan-jaqty oqymysty ǵalymdy baǵalaǵan Ǵazan han ony 1298 jyly Elhan mem­leketiniń ýáziri shenine deıin kóter­gen. Rashıd ad-dın kóptegen kitap­tar men rısalalar jazǵan. Húsnı hat pen mınıatıýra sheberlerin, sýret­shiler men ustalardy jáne aýdarmashylardy mańaıyna jınaǵan onyń kitaphanasy asa baı bolǵan. Jıyrma jyldyq ýázirlik qyzmetinde kóptegen kitaphanalar, aýrýhanalar, medreseler saldyrǵan. Óz qarajatyna Tebrız qalasynda «Rýb-ı Rashıdı» dep atalatyn arnaıy qalashyq saldyrǵan. Ulyna jazǵan hatynyń birinde Rashıd ad-dın bul qalashyqta 30 myńdaı úı, 24 kerýen saraı, 1 500 dúken, monshalar, baýlar men baqshalar, ustahanalar, qonaq úıler, 6000 shákirt oqıtyn, 400 ǵalym dáris oqıtyn iri medrese ornalasqanyn aıtady. Sondyq­tan keıbir zertteýshiler «Rýb-ı Rashıdı» qalashyǵyn Irannyń alǵash­qy ýnıversıteti dep sanaıdy.

Osyndaı kórnekti ǵalym, qaırat­ker tulǵa bolǵan Rashıd ad-dın «Jamıǵ at-taýarıh» dep atalatyn tarıh­tar jınaǵyn Elhan memleketiniń ámirshisi Ǵazan hannyń jarlyǵy boıynsha 1300 jyly bastap, 1316 jyly Oljaıytu sultan dáýirinde támamdaǵan. Ol týraly ǵulamanyń ózi: «Búkil álem halyqtary men adam­­zattyń túrli toptarynyń ómir salty men hıkaıalaryn qamtıtyn tarıh osy ýaqytqa deıin eshbir dáýirde jasalmaǵan ári ol memleketterde ózge elder men qalalar týraly málimetter jazylǵan eshqandaı kitap bolma­ǵan, oǵan qosa burynǵy patshalar­dyń eshbiri zertteýler men izdenister júrgizbedi, kitaptar shyǵarmady», - deı otyryp, Ǵazan hannyń jarlyǵy boıynsha osyndaı irgeli jumystyń bastalǵanyn, ol buıryqty oryndaý úshin barlyq elderdiń ǵalymdary men bedeldi adamdarynan derekter jınastyrylyp, anyqtaý jumys­taryn júrgizgenin, kóne kitaptardyń rettelip tańdap alynǵanyn, solardan saraptalyp, úzindiler alynǵanyn baıan­daıdy.   

Іrgeli eńbektegi derekter men máli­metterdi jınaqtaý isine sol dáýirdegi túrki, parsy, arab, qytaı, tıbet, úndi jáne taǵy basqa halyqtardyń tarıhshylary men bilgir shejireshileri, jylnamashylary men asqan oqymys­tylary jumyldyrylǵan. Sol jınaq­talǵan mol málimetter men derekter handardyń saraı ordasyndaǵy keń­selik qupııa qujattarmen salystyrylyp saralanyp, dáldikpen dáıektelip, júıeli jınaqqa aınalǵan.

Ǵulama ǵalym Rashıd ad-dınniń osynaý entsıklopedııalyq asa qundy  týyn­dy­synyń tarıhı derektanýlyq mańyz­­dylyǵy tótenshe bólek eke­ni belgili. Onyń «Jamıǵ at-taýarıh» shyǵarmasy sol kezdegi Shyń­ǵys qaǵannyń muragerleri men kýáger­lerdiń, shejireshi tarıhshylar­dyń talqysy men kómegi arqyly bekitilgen birden-bir shynaıy túpnusqa  derek­kózi bolyp sanalady. Bul eńbektiń derek­terdi júıeleý ádisi, shyndyq­qa kýágerlik etýi, tulǵatanýshylyq sıpaty, han ordasynda saqtalǵan qupııa qujattarǵa negizdelýi, arqaýyna adal­dyq pen jaýapkershilikti úlgi etýi  qazirgi otandyq tarıh ǵylymy úshin de mańyzdy metodologııalyq sara úlgi deýge bolady. Munda tek kóshpeliler álemi ǵana emes, dúnıe júziniń tarıhy keń aýqymda, hronologııalyq asa iri merzimde qamtylady, sol sebepten mundaı  irgeli de kúrdeli eńbek buryn-sońdy adamzat tarıhynda sol dáýirde jazylǵan emes.

Rashıd ad-dınniń tarıh jáne tarıhshy týraly túsinikteri de óte tereń. «Tarıhshynyń mindeti - ár halyqtyń, ár taıpanyń barlyq hıkaıalary men tarıhı shejiresin sol eldiń arasyndaǵy kitaptardan, el arasyna tanymal bolǵan máshhúr ári syıly adamdardyń áńgimelerinen ala otyryp kitapqa engizý, ózgerissiz jetkizý ári jazyp alý bolady. Al jet­kizilgen rıýaıattardyń shyndyǵy­nyń jaýapkershiligi - rıýaıatty jetkizýshiniń moınynda» dep jazady ǵulama. Tarıhı derekterdi salystyra zertteýdiń negizin qalaǵan Rashıd ad-dın «tarıhshy óz qııalynan bir nárse qosar bolsa, onda ol mindetti túrde negizsiz ári qate bolady» dep tujyrymdaıdy. Bultartpas aıǵaq pen buljymas derekti ǵana baǵdar-basshylyqqa alatyn osy qaǵıdat keıde qazirgi tarıhshylarymyzǵa da jetispeı jatatynyn qynjyla moıyndaýymyz kerek.

Ult tarıhy úshin asa mańyzdy osy qundy eńbekte Uly Dalada ǵasyr­lar boıy ómir súrip, tirshilik etken halyqtardyń paıda bolýy, olardyń túrli taıpalarǵa bólinýi, solardyń qatarynda keıinen qazaq dep atalǵan halyqty qurǵan rý-taıpalardyń shyǵý tegi men damý tarıhy, ómirlik salt-dástúrleri men ataqonystary, bir birimen qarym-qatynastary jáne osy taıpalardyń arasynan shyq­­qan, álemniń basym bóligin ba­ǵyn­­dyryp, Uly ımperııa qurǵan dańq­ty Shyńǵys hannyń ómirbaıany men shejiresi, ǵasyrlar boıy bılik qur­ǵan urpaqtarynyń jylnamasy, sol kez­deri olarmen zamandas, qanattas ómir súrgen elderdegi eleýli oqıǵalar jan-jaqty qamtylǵan.

Tereń tarıhty qozǵaǵan bul tolymdy týyndy ásirese túrki dúnıesi úshin asa qundy derek kózi bolyp sanalady. Tarıhyn tasqa qashap qaldyrǵan túrkilerdiń taǵdyry bizge negizinen qytaı, arab jáne parsy jáne basqa da halyqtardyń ókilderi jazǵan qoljazbalar men jylnamalar arqyly jetkeni belgili. Olardyń birazyn biz áli kúnge deıin saraptap, suryptamaı, Quran sózindeı kórip, qabyldap júrmiz. Al Rashıd ad-dınniń eńbegi bizge ózge elderde jazylǵan qoljazbalardy salystyra otyryp, oǵan deıin kóbine aýyzsha aıtylyp, urpaqtan-urpaqqa jyr joldarymen jetken, keıde ańyz-ápsanaǵa aınalyp, túgendelmeı jatqan jaýyn­ger jurttyń mol murasyn da bir izge túsirip, júıelep berdi. Bul týraly avtor bylaı deıdi: ««... muǵýldardyń jáne muǵýldarǵa týysqan bolyp keletin barsha túrki taıpalarynyń shejirelerin, bólek-bólek, shashylyp jatqan, osy ýaqytqa deıin olardy jınaýǵa eshkimniń qoly barmaǵan, eshkimge olardy retke keltirip, jınaq­taý baqyty buıyrmaǵan, sonyń saldarynan búkil tarıhshylar olardyń jartysyn halyq aýzynan estip alyp, keıin óziniń qalaýy men kóńiline saı kúıde baıandap kelgen, al olardyń shynaıy mán-jaıyn eshkim bilmegen, eshkim teksere almaǵan hıkaıalardy ári olardyń baıanyn... saqtalyp jatqan jerlerinen taýyp, olardy saraptap, synǵa alyp, jazbalarda jazylǵan derek­terdiń dáldigin tekserip, tereń zer­tteýden ótkizip, olardy jınap, kerek­tisin retke keltirip, minsiz tir­kes­ter kúıinde baıandap, osy ýaqytqa deıin syr jamylǵysynyń astynda saqtalyp kelgen hıkaıalardy, keremet te, kórkem aqyl-oıdyń sulýlaryn ashyq alańǵa shyǵaryp, álemge jarııa etip kórsetsin» dep patsha ámir etti».

Osy joldardan biz avtordyń túrki rý-taıpalarynyń shyǵý tegi men tarıhyn jetik biletin suńǵyla bekter men asqan bilimpazdardyń sózderine den qoıǵanyn, shejireshilerge júgingenin, solardan oqıǵalardyń anyq-qanyǵyn teksergenin baıqaımyz. Ózi bul týraly «...ol túrki halyqtary jaıly derekterdi árbir qaýymnyń ataqty rıýaıatshylary men naqylshylarynyń jetkizgenine sáıkes jáne olardyń keıbir kitaptarynda tabylǵandaryn alyp, ózgertpeı keltirýde» degen Rashıd ad-dınniń Qashqarıdiń áıgili túrik sózdigi sııaqty irgeli eńbekterdi paıdalanǵanyn ańǵaramyz. Shejireshiler arasynda uly ámir Bolat chınsannyń esimin erekshe ataǵan ǵulama ǵalym bul tarıhtar jınaǵyn jazyp shyǵý úshin ózinen burynǵy Tabarı, Ibn Asır, Masǵýdı, Bırýnı, Balhı, Nıshabýrı, Ravandı, Týsı, Jývaını sııaqty tarıhshylardyń eńbekterinde keltirilgen derekterdi de retimen qoldanǵany da anyq.

Nuh paıǵambardan bastap, Oǵyz han násilinen taraıtyn Shyńǵys han jáne onyń urpaqtary jaıly sózin sabaqtaǵan Rashıd ad-dın Uly Dala tarıhyndaǵy kóptegen irgeli qaýymdar men olardan shyqqan kór­nekti qaıratkerler, dańqty tulǵa­lar týraly baıandaıdy, sonyń ishinde oǵyz, qańly, qypshaq, qarluq, qalash, uıǵyr, qyrǵyz, tatar, jalaıyr, mer­kit, naıman, kereıt, qońyrat jáne Ergeneqonnan shyqqan ózge de rý-taı­palar jaıynda mol málimetter beredi. Rashıd ad-dınniń eńbeginde sol dáýirdiń qalalary men eldi mekenderi, jaǵrapııalyq aımaqtar men jer-sý ataýlary týraly da  qundy derekter baıandalady. Máselen, ol Saıram qalasy týraly «Kári Saıram - óte kóne ári asa keń de úlken qala. Qalany kórgender onyń basynan aıaǵyna deıin bir kúndik jol jáne onda qyryq qaqpanyń bar ekenin jetkizedi» dep jazady. Mine, osylaı muqııat jınalyp, múltiksiz júıelengen málimetter men derekter oqyrmanǵa ádemi mınıa­tıýra-sýrettermen ásem bezendirilip usynylady. Aıta keterlik jaıt, bul mınıatıýralar sol kezeńniń turmys-tirshiligin beıneleý turǵysynan da asa qundy bolyp sanalady. 

Sondyqtan ótkenge úńilgen árbir tarıhshy men kóziqaraqty oqyrman tarapynan talassyz moıyndalǵan klassıkalyq eńbek ózinen keıingi sol zamannyń jylnamasyn jazýshylar úshin de sáýle shashyp, baǵdar berip, jolashar úlgi bolyp, sodan shyǵarmanyń dástúrin jalǵaǵan qadaý-qadaý qundy dúnıeler týdy. Mysaly Qadyrǵalı bı Qosymuly Jalaıyrı 1602 jyly jazǵan  «Jamıǵ at-taýarıh» shyǵarmasy, Hıýa hany Ábilǵazy Bahadúrdiń   «Shajara-ı tarakıma» (1661 j.), «Shajara-ı týrk» (1665 j.) atty týyndylardyń altyn arqaýy ári tarıhı-derektanýlyq negizderi de Rashıd ad-dınniń osy «Jamıǵ at-taýarıh» shyǵarmasy bol­ǵan edi. Sondyqtan bolsa kerek, áıgili shyǵystanýshy ǵalym, akademık V.V.Bartold «tarıhı entsık­lopedııalyq mundaı eńbekter orta ǵasyrlarda álemniń eshbir halyq­tarynda, Azııada da, Eýropada da bolǵan joq  dep» joǵary baǵa bergen. Sol sııaqty I.P.Petrýshevskıı de bul shyǵarma týraly «Kóshpendilerdiń etnostyq baılanystaryn, áleýmettik ómirin, turmysyn, quqyqtary men ańyzyn Rashıd ad-dın naqty, tolyq­qandy jáne dáldikpen sýrettedi, biz mundaı qoljazbalardy basqa bir halyqtardyń eshbir derekkózderinen taba almaımyz» dep jazdy.

«Jamıǵ at-taýarıh» jınaǵynyń birsypyra bólimi 1836 jyly frantsýz tiline aýdarylǵan bolatyn. Odan keıin 1858-1888 jyldary I.N. Berezın orys tiline,  1911 jyly E.Bloshe frantsýz tiline aýdardy. Sonymen qosa, 1936 jyldan bastap  KSRO Shyǵystaný ınstıtýty ǵylymı qyzmetkerleri tarapynan orys tiline aýdarylyp, 1946 jyly 3-shi tomy, 1952 jyly 1-shi tomy, 1960 jyly 2-shi tomy jaryq kórdi. Orys tilindegi bul aýdarmanyń saıası tsenzýralyq qatań baqylaýda jaryqqa shyqqan, ábden eskirgen jáne burmalanǵan aýdarma bolǵanyn erekshe atap ótkimiz keledi. Eshbir túpnusqa­lyq faksımılesi berilmegen aýdarmada Ortalyq Azııa tarıhyna qatys­ty tustaryna qajet­ti túsiniktemeler jańsaq, tip­ten kemshilik­teri kóp bolǵan. Sony­men birge «Jamıǵ at-taýarıh» jın­a­ǵyn­da túrli-tústi sýret­terimen beril­gen asa qundy mınıatıýralary, she­ji­releri, tańbalary  sekildi baı mura­lary da múldem nazardan tys qal­ǵan edi. Odan keıin 1968 jáne 1980 jyldary A.A.Alı-zade «Jamıǵ at-taýarıh» jınaǵynyń 2 tom qoljazba nusqalarynyń salystyrmaly mátinderin jarııalady.

Mine, osyndaı irgeli eńbek alǵash ret tolyq aýdarylyp, qazaq oqyr­mandaryna jol tartyp otyr. HІH ǵasyrdan bastap aǵylshyn, frantsýz, nemis, orys, qytaı jáne ózge tilderge aýdaryla bastaǵan teńdessiz týyndy alǵash ret qazaq tiline 2017 jyly aýdarylyp, Ońtústik Qazaq­stan oblysy ákimshiliginiń demeý­shiligimen jaryq kórgen edi. Ony qazaq tiline tikeleı aýdarǵan arab, par­sy tilderiniń bilgir mamany, Qazaq­stan musylmandary dinı basqar­ma­synyń Ǵulamalar keńesi múshesi, Ońtús­tik Qazaqstan memle­kettik ýnıver­sıtetiniń «Túrkitaný» ǵyly­mı-zert­teý ortalyǵy­nyń aǵa ǵy­ly­mı qyzmet­keri Záripbaı Jumanuly Orazbaı.

Halyqaralyq Túrki akademııasy­nyń uıymdastyrýymen alǵashqy aýdarmanyń keıbir kemshin tustary tolyqtyrylyp, kóne sózderdiń arnaıy sózdigi rettelip, júıelengen, ǵylymı talapqa saı ekinshi basylymy baspaǵa usynylyp, zerdeli zertteýshiler men oqyrman qaýymǵa usynylyp otyr. 

Bul tusta aýdarmashy ǵylym talabyna saı qoljazbada jazylǵan mátindi eshqandaı ózgertpeı, sózbe-sóz qaz-qalpynda aýdardy. Sondyqtan aýdarmashy parsy tilindegi túpnusqadaǵy túrli halyqtardyń attary men jer-sý ataýlaryn jáne arnaıy termınderdi múmkindiginshe túpnusqaǵa sáıkes qaz-qalpynda tańbalaýdy kózdedi. Aýdarmaǵa negiz bolǵan shyǵarmanyń parsy tilindegi 1528 bet nusqasy 1994 jyly Tegeranda «Al-Barz» baspasy tarapynan shyǵarylǵan. Bul tolyq nusqanyń faksımılesi de qosa berildi.

Osy rette Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kórgen kitapty aýdarýǵa túrtki bolǵan, onyń sapaly shyǵýyna jana­shyrlyq tanytqan tanymal tulǵa Beıbit Atamqulovqa jáne eńbegi siń­gen barsha azamattarǵa sheksiz alǵy­symyzdy bildiremiz.

Qundy eńbek tarıhymyzdy túgen­deýge, jadynyń jańǵyryp, ult­tyq kody­myzdy túısinýge, sol ar­qyly hal­qy­myzdyń rýhanı jańǵyrýy­na qyz­met etetinine kúmán joq. Sondyq­tan tarlan tarıhymyzdyń aqtańdaq betterin asha túsetin baǵaly eńbek barshamyzǵa qutty bolsyn!

Darhan QYDYRÁLІ