Darhan Káletaev: Qazaqstan Prezıdentiniń Joldaýy - óndiristik revolıýtsııanyń formýlasy
Óziniń ınnovatsııalyq jáne óndiristik áleýetin tolyqqandy damytý úshin Qazaqstannyń 4.0 tehnologııalyq artyqshylyǵyn qalaı qoldanatyny týraly QR Parlament Senatynyń depýtaty, Halyqaralyq qatynastar, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń hatshysy Darhan Káletaev keńirek tolǵaıdy. «QazAqparat» oqyrman nazaryna Reseıdiń «Parlamentskaıa gazeta» basylymynyń tilshisimen áńgime órbitken senator Darhan Káletaevtyń suhbatyn usynady.
- Nursultan Nazarbaevtyń ónerkásip pen ınfraqurylymdy damytýda ınnovatsııalar men tehnologııa amaldary qaýzalǵan qazirgi Joldaýynyń osy ýaqytqa deıin júzege asyrylǵan memlekettik baǵdarlamalardan qandaı aıyrmashylyǵy bar?
- Iá, shynynda da, Qazaqstan Prezıdentiniń ultqa joldaǵan Joldaýynda el aldyna qoıylǵan mindetterdiń kóbi osy ýaqytqa deıingi «100 naqty qadam», «Qazaqstan-2050» damý strategııasy men ózge de baǵdarlamada belgilengenin atap ótti. Bul jolǵy Joldaýdy sol baǵdarlamalardyń logıkalyq turǵydaǵy jalǵasy deýge bolady. Jańa Joldaýynda Nursultan Nazarbaev tsıfrlandyrý men tehnologııalardyń damýy ónerkásiptiń, qarjy sektorynyń, logıstıkanyń, aýyl sharýashylyǵy, bilim men medıtsınanyń jańǵyrýyna sebep bolatynyna basa mańyz beredi. Demek, Qazaqstan kóshbasshysynyń jańa Joldaýy - el damýynyń ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq baǵytyn júıelendiretin 4.0 óndiristik revolıýtsııasynyń formýlasy.
Tıimdiliktiń artynda «aqyldy» tehnologııalardy jasap shyǵarý amaly, energııanyń balamaly kózderiniń damýy turǵanyn Memleket basshysy túsinedi.
Qazaqstan basshysynyń Joldaýynyń ereksheligi - ol ınnovatsııalar men jańa tehnologııalar týraly dereksiz emes, ónerkásiptik damý konteksinde aıtyp tur. Prezıdent tabıǵı resýrstardy tıimdi túrde paıdalaný úshin aqparattyq-tehnologııalyq platforma engizýge basa nazar aýdarady. Bizdiń el úshin bul - eń aldymen munaı. Qazaqstandyq kóshbasshy kásiporyndardyń energııanyń únemdiligi men tıimdiligi úshin «aqyldy» tehnologııalardy damytý arqyly energııanyń balamaly kózderin damytýdyń artyqshylyǵyn túısinedi. Ol sondaı-aq, aýyl sharýashylyǵy, qurylys, bank sektory men eń bastysy adam kapıtalyn damytýda tsıfrlyq tehnologııalardy belsendi túrde qoldanýdyń mańyzdylyǵyn aıtady. Prezıdent erekshe nazar aýdaryp otyrǵan basty basymdyq - menińshe, qazirgi ómirsheńdikte adamdar aınalaǵa tez beıimdelip, jańa tehnologııalardy jyldam meńgere bilýinde.
- Qazaqstan ekonomıkasy Reseı ekonomıkasyndaı munaı táýeldiliginen bosap kete alǵan joq. Memleket basshylary munaı táýeldiliginen qutylýdyń amal-ádisterin izdeýdi jalǵastyrý ústinde. Astana bul máselege kelgende jol tapty ma? Tapsa basqa da táýelsiz memleketter úshin bul jol qaı turǵyda paıdaly bolýy múmkin?
- Munaı eksportynyń eshqandaı jaǵymsyz tusy joq. Tabıǵat bergen tabıǵı baılyqqa eshkimniń talasy bolmaıdy. Máselen, damyp ketti degen Norvegııa da munaı ótkizip otyr. Ol memleket munaıynyń bar bolǵanyn óziniń kemshiligi dep eseptemeıdi. Sebebi, ol óziniń ekonomıkasyn basqa da óndiris salasymen kúsheıtip alǵan.
Iá, energoresýrstardyń eksporty Qazaqstan bıýdjetiniń negizgi úlesi bolyp qalyp otyrǵany shyndyq. Buǵan qosa memleket basqa da óndiristik sektordy belsendi túrde damytýy kerek. Nursultan Nazarbaev óz Joldaýynda tabıǵat resýrstaryn basqarýdyń jańa amal-ádisterin damytýǵa shaqyrady. Eksport naryǵynda bizdiń munaı ónimi ǵana emes, metallýrgııalyq ónimder, qurylys materıaldary, kólik quraý ónimderi de zor suranysqa ıe. Bizdiń eldiń bul tájirıbesi ózge memleketterdiń de, onyń ishinde Reseıdiń de qyzyǵýshylyǵyn týdyrar degen senimdemin.
- Reseı men Qazaqstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda yntymaqtasyp keledi. Kez kelgen ıntegratsııalyq birlestiktiń mindeti - taýarlardyń, kapıtaldar men jumys kúshiniń erkin damýyna jaǵdaı jasaý bolyp tabylady. Bul baǵytta EAEO qanshalyqty alǵa qadam basty?
- Kez kelgen ekonomıkalyq ıntegratsııanyń, sondaı-aq EAEO-nyń maqsaty - árbir qatysýshy memlekettiń múmkindikterin biriktire otyryp, ulttyq ekonomıkalardyń básekege qabilettiligin arttyrý bolyp tabylady. Alaıda búgingi kúni taýarlar men qyzmetterdiń álemdik naryǵynda salmaqqa ıe bolý úshin óndiristi, shaǵyn jáne orta bıznesti ǵana damytyp qoıý jetkiliksiz. Memleketterdiń arasynda EAEO elderi ulttyq shekaralarda erkin júre alatyndaı logıstıkalyq jáne kóliktik ınfraqurylymdy damytýdyń da mańyzdylyǵy erekshe.
Astana áý bastan memleket ishinde kóliktik ınfraqurylymdy jasaýǵa mańyz berdi. Sonymen qatar, respýblıka aýmaǵy arqyly ótetin halyqaralyq tranzıt - elge ınvestıtsııa, óndiris pen tehnologııalyq ınnovatsııa tartýdyń biregeı múmkindigi ekenin Prezıdent osyǵan deıin de birneshe márte atap ótken bolatyn. Elimizde «Nurly jol» strategııasy júzege asyryla bastady. Qytaıdyń «Bir beldeý - bir jol» bastamasy bizdiń strategııaǵa óte jaqyn. Bul jobalardyń birin-biri tolyqtyryp turatynyn eskere otyryp, EAEO elderi transqurlyqtyq logıstıkada basty elderge aınala alatynyn aıta ketýge bolady. Bul óz kezeginde ekonomıkalyq birlestik júrgizip jatqan qurylymdyq reformalardy jedeldetedi.
- EAEO ishinde memleketterdiń tranzıttik mártebesi munaı táýeldiligine uqsas degen áńgime aıtylyp qalyp jatyr. Logıstıkalyq ınfraqurylymy damyǵan memleketter óndiristiń basqa salalaryn damytýǵa mán bermeı qalady degen pikirge qalaı qaraısyz?
- Tranzıttiń mártebesi munaı táýeldiligine uqsas degen tezısti zerttelmegen pikir dep aıtar edim. Bul - munaı degen memleketterdi óndiristik jáne tehnologııalyq elge aınaldyrýdan shektep turǵan faktor degenge uqsas oı. Ortalyq Azııadan qanshalyqty transporttyq dáliz ótse, sonshalyqty múmkindikter men balamalarǵa jol ashylady. Dálizderdiń básekesinen kóliktik ustaýlar da azaıady. EAEO memleketteri ózine yńǵaıly baǵdarlar men baǵalardy, naryqtardy tańdaý múmkindigine ıe bolady.
- Qazaqstan BUU Qaýipsizdik Keńesindegi tóraǵalyǵy aıasynda ıadrolyq qarýsyz álemniń qalanýy boıynsha birshama bastama kóterip jatyr. Bul bastamalardyń iske asyrylýynyń qanshalyqty múmkindikteri bar?
- Astananyń ıadrolyq qarýsyzdandyrýǵa qatysty bastamalarǵa moraldy turǵyda quqyǵy bar. Eske sala keteıin, KSRO taraǵannan keıin qazaqstandyq bılik ıadrolyq qarýlardan bas tartty. Synaq polıgondary jabyldy. 2017 jyldyń tamyz aıynda Qazaqstanda ıadrolyq otyndardyń banki ashyldy. Ol bank atom energetıkasyn damytýǵa múddeli memleketterge tómen baıytylǵan ýran alýǵa múmkindik beredi. ıAdrolyq otyndar bankiniń Qazaqstanda ashylýy halyqaralyq birlestikter men MAGATE-niń Qazaqstan men onyń basshylyǵyna senetinin kórsetedi.
Basqa memleketterdiń arasynda senim daǵdarysy órship turǵan kezde halyqaralyq máselelerdi sheshý jolynda jaýapkershilikti ózine alýǵa Qazaqstannyń ózin daıyn ekenin kórsetýi - meniń oıymsha, astanalyq kelissózder formatynyń tartymdylyǵynyń sebebi dep aıtar edim.
Astana ıadrolyq derjavalardyń jappaı qyryp-joıýǵa arnalǵan qarýlardan bas tartýy óte qıyn ekenin árdaıym túsinip keledi. Biraq, osynaý qarýlary bar memleketter adamzattyń taǵdyry óz qoldarynda turǵanyn umytpaýy kerek. Bul týraly BUU Qaýipsizdik Keńesinde Prezıdent Nursultan Nazarbaev ta aıtqan edi. ıAdrolyq qarýsyzdandyrý bastamalaryn alǵa jyljytýdyń qanshalyqty kúrdeli ekenine qaramastan, Astana erte me, kesh pe ıadrolyq qarýdan góri halyqaralyq qaýipsizdiktiń sáýleti áldeqaıda turaqty ekenin biledi.
- Qazaqstan burynnan-aq halyqaralyq daǵdarystyrdy retteýde tıimdi bitimger ekenin dáleldep keledi. Nursultan Nazarbaevtyń jýyqta AQSh-qa barǵan resmı saparynda osynaý bitimgerlik rólin Astana Qaýipsizdik Keńesinde de atap ótken bolatyn. Sizdiń oıyńyzsha, álemdik birlestik úshin kelissózderdiń astanalyq formatynyń ereksheligi nede?
- Nursultan Nazarbaev Irannyń ıadrolyq baǵdarlamasyna qatysýshylarǵa óziniń deldaldyǵyn usyndy. Kelissózder sońyna taıap qalsa da, birqatar nıýanstar kelisilýi kerek bolatyn. Sonymen qatar, sırııalyq máselede eshkim jaǵdaıdyń saıası rettelýine senbeı turǵan shaqta Qazaqstan kelissózder alańyn quryp berýge daıyn ekenin bildirdi. Jeltoqsanda Astanada 2017 jyldyń basynda bastalǵan segizinshi raýndy ótti. Astanalyq formattyń úlken úlesi - Sırııadaǵy teketirestiń kóptegen qaqtyǵystaryn artta qaldyrǵany.
Qazaqstan qajettilik bolsa árqashan halyqaralyq máselelerge kelgende sheshim tabýǵa kómektesetin bolady. Eger biz bireýge qıyn jaǵdaıdan shyǵa alatyndaı sheshim usyna bilsek, bul tikeleı bizdiń múddemizge saı keledi. Nursultan Nazarbaevtyń AQSh-qa resmı saparynda da Memleket basshysy reseılik-amerıkalyq qarym-qatynastyń jaısyz túrde órship bara jatqanyna alańdaýshylyq bildirip, ony retteýde medıator retinde shyǵa alatynyn bildirdi. Biz úshin bul mańyzdy. Bizdiń mindetimiz - tek qana damý. Al damý árdaıym qıyndyqtarmen betpe-bet keledi.