Daǵdarys kúsh pen resýrstardy jumyldyrýdy talap etedi - B. Sultanov
Degenmen, daғdarystyң keri saldarlary halyқtyң barlyқ jikterine baıқala bastady. Taıaý ýaқyttary ekonomıkalyқ ahýalda қandaı өzgerister kүtýge bolatynyn ҚR Ekonomıka jәne bıýdjettik josparlaý mınıstri Baқyt Sұltanov әңgimeleıdi.
- Baқyt Tұrlyhanұly, respýblıkalyқ bıýdjetke engizilgen soңғy tүzetýlerge sәıkes, bıýdjet tүsimi өtken jylғy josparlanғannan eki ese az bolady delinip otyr. Sәıkesinshe, bıýdjettiң shyғysy da қysқartylýda. Қalaı oılaısyz, bıýdjettik josparlaýғa aldaғy ýaқytta osyndaı aýқymdy tүzetýler engizilýi mүmkin be?
- Basymyzғa tүsip otyrғan daғdarys oryn alyp jatқan jaғdaılarғa oңtaıly jәne jedel үn қatý, kүshter men resýrstardy jұmyldyrý, ortamerzimdik kezeңdegi maқsattarғa қol jetkizýdiң tıimdi jәne shyғyny az joldaryn izdestirý қajettilikterin alғa tartyp otyr. Ekonomıkada oryn alyp jatқan bүgingi tұraқsyzdyқ jaғdaıynda, halyқaralyқ sarapshylardyң baғalaýlary negizinde әlemdik 2009-2013 jyldardaғy makroekonomıkalyқ kөrsetkishterdiң boljamy naқtylandy. Makroekonomıkalyқ kөrsetkishterdiң өzgerýi bekitilgen respýblıkalyқ bıýdjetti naқtylaý қajettiligin týғyzdy. Үshjyldyқ bıýdjetke engizilip otyrғan tүzetýler, jalpy alғanda, Үkimettiң daғdarysқa қarsy sharalar paketin jүzege asyrýғa baғyttalғan. Parlamenttiң қaraýyna engizilgen «2009-2011 jyldarғa arnalғan respýblıkalyқ bıýdjet týraly» Қazaқstan Respýblıkasynyң Zaңyna өzgertýler men tolyқtyrýlar engizý týraly» zaң jobasy bұғan deıin bekitilgen respýblıkalyқ bıýdjettiң kirisin 371,1 mıllıard teңgege қysқartýdy, ıaғnı 1529,5 mıllıard teңgege deıin azaıtýdy қarastyryp otyr. Joғaryda aıtyp өtkendeı, әlemdik ekonomıkadaғy bүgingi ahýal tұraқsyz. Halyқaralyқ sarapshylardyң baғalaýynsha, 2009 jyly әlem ekonomıkasy құldyraıdy dep kүtilýde. Halyқaralyқ valıýta қory 2009 jylғy әlemdik ekonomıkanyң өsý kөrsetkishi boıynsha қaңtar aıyndaғy boljamyn retsessııaғa қaraı - mınýs 1 - mınýs 0,5 paıyzғa өzgertti. Mұndaı құldyraý soңғy 60 jylda alғash ret oryn alғaly otyr. 2010 jyldan bastap әlemdik ekonomıkanyң өsý қarқyny birtindep kөteriledi dep kүtilýde. Halyқaralyқ sarapshylardyң boljamdaryn, sondaı-aқ eldiң 2008 jyldaғy әleýmettik-ekonomıkalyқ damý қorytyndysyn nazarғa ala otyryp, makroekonomıkalyқ kөrsetkishterdi naқtylaғan kezde, biz dәstүr boıynsha, қazaқstandyқ eksporttyң negizgi ұstanymdaryna әlemdik baғanyң tөmengi deңgeıin saқtaýdy қarastyrғan konservatıvtik boljamғa toқtap otyrmyz. Makroekonomıkalyқ boljamdardy naқtylaý - әlemdik ekonomıkada қalyptasyp otyrғan jaғdaılarғa baılanysty, kөptegen elderdiң үkimetteri jүginetin bүgingi kүnniң қalypty tәjirıbesi. Ortamerzimdik kezeңdegi әlemdik ekonomıkanyң damýyna berilip otyrғan baғalaýlar әrtүrli bolyp otyrғan jaһandyқ қarjy daғdarysy jaғdaıynda, makroekonomıkalyқ kөrsetkishterdi tүzetýdiң, sonyң nәtıjesinde bıýdjet kөrsetkishterin naқtylaý mүmkindigin joққa shyғarýғa bolmaıdy.
- Қazirgi ýaқytta, shıkizat sektorynan tүsetin bıýdjet kirisi ғana emes, el ekonomıkasyna қomaқty mýltıplıkatıvti әser etip kelgen құrylys salasynyң da kөlemi қysқaryp keledi. Sizdiң kөzқarasyңyzsha, қandaı salalar, baғdarlamalar nemese jobalar jaқyn keleshekte el ekonomıkasynda «tartýshy kүshtiң» rolin atқara alady?
- Әlemdik қarjy naryқtarynda 2007 jyldyң ekinshi jartysynda bastalғan tұraқsyzdyқ, iri sheteldik bankterge bankrot әkelgen jәne bırja kotırovkalaryn құldyratқan daғdarystyң kelesi tolқyny әlemdik ekonomıkanyң baıaýlaýyna jәne iskerlik belsendiliktiң bәseңdeýine ұlasyp otyr. Damýdyң syrtқy sharttarynyң әserleriniң arқasynda 2009-2013 jyldary ekonomıka mұnaı jәne tabıғı gaz өndirý salalarynda, ekonomıkanyң memlekettik sektorynda ekonomıkalyқ belsendiliktiң saқtalýy; үlken ınvestıtsııalyқ jobalardyң jүzege asyrylýy; syrtқy zaımdar boıynsha negizgi somanyң өtelýi nәtıjesinde bank sektorynyң oңalýy jәne memlekettik қoldaýdyң arқasynda onyң aktıvteriniң sapasynyң jaқsarýy sııaқty faktorlardyң әserimen damıtyn bolady.
- Jaһandyқ daғdarystyң bizdiң elimizdiң ekonomıkasyna tıgizip otyrғan әseriniң kүsheıýine baılanysty, jұrtshylyқ Қazaқstannyң mұnaı jәne basқa da resýrstarynyң baғalaryna қatysty pessımıstik boljamdarғa alaңdap otyr. Әlemdik ekonomıkada, sonyң ishinde kөmirsýtegi naryғynda aldaғy jyldary oң үrdisterdi kүtýge bolady ma?
- Kөmirsýteginiң әlemdik naryқtaғy konıýnktýrasy, keleshekte, negizinen әlemdik ekonomıkanyң damý dınamıkasymen anyқtalatyn bolady. Өtken jyly bastalғan әlemdik ekonomıkanyң өsý қarқynynyң baıaýlaý үrdisi energoresýrstarғa degen sұranystyң қysқarýyna, sonyң nәtıjesinde mұnaıdyң әlemdik baғasynyң құldyraýyna әkep tiredi. Halyқaralyқ valıýta қorynyң baғalaýy boıynsha, әlemdik ekonomıkanyң өsýi 2008 jyly 3,2 paıyzdy құrady, 2007 jyly bұl kөrsetkish 5,2 paıyzdy құraғan bolatyn. Bұdan bұryn aıtyp өtkendeı, 2009 jyly da әlemdik ekonomıkanyң өsýi baıaýlaıdy dep kүtilýde. Әlemdik ekonomıkanyң 2009 jyldaғy damý perspektıvasyn eskersek, jaқyn arada taýarly naryқtarda baғalardyң kүrt өsýi ekitalaı. Қazirgi ýaқytta Brent markaly mұnaıdyң baғasy 49 dollar/barreldi құraıdy. Halyқaralyқ ұıymdardyң, bankterdiң boljamy boıynsha, 2009 jyly Brent mұnaıynyң baғasy orta eseppen 55 dollar/barreldi құraıtyn bolady. Halyқaralyқ valıýta қory 2010 jyldan bastap әlemdik ekonomıkanyң өsý қarқyny birtindep өse bastaıdy dep otyr. Іskerlik belsendiliktiң artýy men sұranystyң өsýi, өz kezeginde, resýrstardyң, onyң ishinde mұnaıdyң da baғasynyң өsýine sep bolady.
- Jaқynda elordada tanymal ekonomıst-ғalymdardyң қatysýymen ekonomıkalyқ forým өtti. Solardyң aıtyp otyrғan ұsynys-keңesteri bizdiң elimiz үshin қanshalyқty tıimdi?
- Әlemdik қoғamdastyқ bүginde tap bolyp otyrғan problemalar birlesip barabar үn қatýdy talap etedi. Ekonomıkalyқ forýmdy өtkizýdegi maқsat ta ortaқ ұsynys-keңesterdi taldap jasaý үshin қordalanғan әlemdik ғylymı әleýetterdi paıdalaný mүmkindikterin zertteý boldy. Өsý қarқynyң osynshalyқty baıaýlaýyna sebep bolғan memleketterdiң ekonomıkalyқ saıasattaryndaғy retrospektıvti қatelikterge taldaýlar jasaý jekelegen elderge tәn problemalardy jәne olardy sheshýdiң joldaryn anyқtaýғa mүmkindik beredi. Ekonomıkalyқ forým Қazaқstan ekonomıkasynyң әri қaraı damý perspektıvasy týraly әlem ғalymdarynyң pikirleri men ұsynys-keңesterin biriktirdi. Forýmda kөptegen mәseleler, atap aıtқanda, ortaқ әlemdik jәne aımaқtyқ valıýta jasaý mәselesi, aımaқtyқ yқpaldastyқ jobalardyң perspektıvasy jәne basқa da өzekti problemalar talқylandy. Үkimet elimizdiң ekonomıkalyқ saıasatyn қalyptastyrý barysynda sol ғalymdardyң ұsynys-keңesterin nazarda ұstaıtynyn aıta alamyz. Oғan қosa, talқylaýlar barysynda ataқty ғalymdar Қazaқstan Respýblıkasynda jүrgizilip jatқan daғdarysқa қarsy saıasatқa қatysty oң pikirlerin bildirdi.
- Үkimettiң shıkizat sektoryndaғy salyқtyң salmaғyn arttyrý nıeti қanshalyқty oryndalyp jatyr? Al shıkizattyқ emes sektordaғy kәsiporyndarғa salynatyn salyқtar қanshalyқty azaıady? Salyқ zaңnamasyna jaқyn keleshekte jaңa өzgertýler engiziledi me?
- Shıkizattyқ sektorғa salyқ salýdyң қoldanystaғy өzgertýleri ekonomıkanyң shıkizattyқ emes sektoryna, әsirese shaғyn jәne orta bıznes үshin salynatyn salyқtardyң jүktemesin tөmendetý jәne өndirýshi sektordan tүsetin ekonomıkalyқ kiristi arttyrý esebinen bıýdjet shyғynynyң ornyn toltyrý týraly Elbasynyң 2008 jyly aқpan aıyndaғy Joldaýynda aıtylғan tapsyrmalarғa sәıkes қabyldanғan bolatyn. Osylaısha, 2009 jyly қaңtardyң 1-inen bastap kүshine engizilgen jaңa Salyқ kodeksimen shıkizattyқ sektor kәsiporyndaryna salynatyn jalpy salyқ jүktemesi arttyryldy, jer қoınaýyn ıgerýshilerge salynatyn arnaıy salyқ stavkalary - paıdaly қazbalar өndirýge salynatyn salyқ pen eksportқa salynatyn rentalyқ salyқ өsirildi. Atalғan salyқtardyң stavkalary, korporatıvtik tabys salyғy, қosymsha құn salyғy, әleýmettik salyқ sııaқty bıýdjetke aýdarylatyn jalpyғa mindetti salyқtar men tөlemder boıynsha stavkalardyң tөmendetilýi esebinen shyғyndardyң өtemderi қamtamasyz etiletin mөlsherde belgilenip otyr. Mysaly, jaңa Salyқ kodeksine sәıkes, shıkizat sektoryna salynatyn salyқ jүktemesi jalpy ishki өnimniң 7,3 paıyzynan 7,8 paıyzyna deıin өsirildi, al shıkizattyқ emes sektorғa salynatyn salyқ jүktemesi jalpy ishki өnimniң 9,8 paıyzynan 7,5 paıyzғa deıin tөmendetildi. Tabıғı resýrstarғa degen әlemdik baғa өsip, ekonomıka tұraқtanғan kezde shıkizat sektorynan tүsetin kiristiң anaғұrlym arta tүsetindigi paıymdalyp otyr. Jaқyn arada Salyқ kodeksine tүbegeıli jaңa өzgertýler men tolyқtyrýlar engizý қarastyrylyp otyrғan joқ. Tek Salyқ kodeksiniң jekelegen taraýlaryn naқtylaý jөnindegi jұmystar ғana jүrgiziledi.