COVID-19 tek ókpeniń ǵana aýrýy emes – Almaz Sharman
- Koronavırýs osy ýaqytqa deıin belgili bolǵan vırýstardan anaǵurlym qaýipti ekeni belgili boldy. Desek te, ony jaı ǵana tumaýmen teńep júrgen adamdar barshylyq. Ǵalamdyq dárejede qandaı saqtyq sharalaryn ustaný mańyzdy?
- Tumaý vırýsy mezgiline qaraı shyǵatyn bolsa, COVID-19 maýsymdyq aýrýǵa jatpaıdy. Alaıda kúnniń sýyqtyǵyna baılanysty adamdardyń kópshiligi jabyq ǵımaratta ýaqyt ótkizetin bolady. Osyǵan baılanysty adamzat qos epıdemııaǵa bir mezette tap bolýy múmkin.
Muny álemdik elderdiń geografııalyq ahýalynan baıqaýǵa bolady. Máselen, grıpp vırýsy ǵalamsharda túrli klımattyq jaǵdaıǵa beıimdelip júre beredi. Soltústik jartyshardaǵy memleketterde Taıvan, Japonııa, Katar elderinde tumaý jyldaǵydan az tirkelgeni baıqaldy. Sarapshylardyń kópshiligi bul COVID-19-ǵa qarsy qorǵanys sharalarynyń kúsheıtilgeniniń nátıjesi dep qorytyndylap otyr. Naqtyraq aıtqanda, maska, qashyqtyq saqtaý, mektepterdiń jabylýy tumaýdyń taralýyna da kedergi boldy. Al Argentına, Chılı, Jańa Zelandııa sııaqty ońtústik jarty shardaǵy memleketterde kúz-qys maýsymy ótip ketti. Olarda da tumaý aýrýynyń taralýy óte tómen bolyp otyr. Aýstralııada tumaý aýrýy byltyrǵymen salystyrǵanda 90 paıyzǵa tómen bolǵan. Grıpp epıdemııasy soltústik jarty shar memleketterinen ońtústik jarty shar memleketterine tarala almady. Epıdemıologııalyq sharalar oǵan tosqaýyl boldy. Sondyqtan, bıylǵy qos epıdemııadan saqtanýdyń birden-bir senimdi tásili shekteý sharalary bolyp otyr. Epıdemııaǵa qarsy kúrestiń taǵy bir tásili – testileýdiń qoljetimdiligi. Bul medıtsınalyq mamandar qaı ınfektsııamen kúresip jatqanyn bilý úshin kerek. Bul eki ınfektsııa túrli emdeý taktıkasyn talap etedi.
Máselen, deksametazon degen gormonaldy preparat COVID-19 patsıentterine shıpaly bolǵanmen, tumaýmen aýyryp jatqandar úshin qaýipti. COVID-19 bolǵan kezde azamattarǵa shekteý sharalary kerek. Jaı tumaý bolǵan jaǵdaıda ol adamǵa shekteý sharalary qajet emes. Dıagnostıkalyq qatelesýden COVID-19 naýqastary ózin ózi shektemese, kóp adamǵa juqtyrýy múmkin.
- Koronavırýstyń álemdik medıtsına qaýymdastyǵyn tyǵyryqqa tiregeni ras. Buryn ony tek ókpeniń derti dep emdese, qazir tutas aǵzanyń derti dep qarastyrýǵa bola ma? Emdeý taktıkasynda qandaı jańashyldyqtar bar?
- Buǵan deıin koronavırýs ókpeniń ǵana derti sanalyp kelgen. Vırýs aýyz muryn qýysynan tikeleı ókpege ótedi dep sanaldy. Alaıda, qazir medıtsınalyq qaýymdastyq óte qaýipti vırýspen betpe-bet kelgenin túsindi. Vırýs aýyz muryn qýysynan tek qana ótedi de tamyrdyń ishki qabyrǵasyna ornaıdy eken.
ıAǵnı, bul tamyr aýrýy, ókpeniń emes. Ol kez-kelgen tamyrmen qan jetkiziletin organdy zaqymdaı alady.
Dertten qaıtys bolǵan adamdardyń tamyrlaryn mıkroskoppen teksergen kezde kóptegen uıyǵan qandy kórýge bolady. Túrli organdarda tromb bolady. Atap aıtqanda ókpe, búırek, júrek, mı tamyrlarynda tromboz jıi kezdesedi.
Adamnyń ókpesi fıltr sııaqty ottegin tasymaldaıtyn usaq tamyrlarmen kómkerilgen. Ókpeniń alveoldary qabynǵan kezde rentgen kezinde bulyńǵyr áınek sııaqty sýret bolady. Al adamnyń búıregi de tamyrlardyń jıyntyǵy, osy jıyntyq arqyly adamnyń zári súziledi. Tamyrlardyń álsireýinen fıltr qyzmeti buzylyp, aǵza ýlanady. Bul mehanızm maıda tamyrlarmen torlanǵan ishekke de qatysty desek bolady. COVID-19 ishtiń dıareıasyna ákelýi ábden múmkin. Bul sımptom jıi kezdesedi. Mıdyń tamyrlary bitelse, dezorıentatsııa, dám sezý nasharlaýy, mıkroınsýlt bolýy ǵajap emes. Vırýs adamnyń bulshyqetine tikeleı áser etpeıdi. Ol bulshyqetke qan jetkizetin tamyrlardy zaqymdaıdy. Sondyqtan bulshyqet jıi aýyrady.
Ásirese, vırýsqa shaldyqqan balalardyń terisiniń qoshqyldanatyny da sodan. Buǵan deıin dárigerler KVI degen kezde qandaǵy ottegi kólemin ǵana negizgi kórsetkish dep alatyn. Qazir mamandar vırýstyń tutas organdardy zaqymdaı alatynyn túsindi.
COVID-19 – tek alqynyp, aýa jetpeý, jótel ǵana emes. Ol keıin de uzaqqa sozylatyn júrek, búırek, ishek, mıdyń patologııasy ekeni belgili boldy. Osydan keıin nege COVID-19 sozylmaly aýrýy bar adamdarda aýyr ótetini anyqtaldy. Onyń ishinde qant dıabeti aýrýy bar adamdarda tamyrlary áý bastan saý emes bolǵandyqtan aýrý óte aýyr ótedi. Osy zertteýlerdiń arqasynda medıtsına qaýymdastyǵy qan tamyrlaryna qatysty terapııany sátti qoldana bastady.
- Vırýstan jazylǵan adamdardyń densaýlyǵy birazǵa deıin syr berip jatady dep estidik. Orta eseppen alǵanda aýyrǵan adam qansha ýaqyttan keıin óz qalpyna kele alady?
- COVID-19 aýyryp jazylǵan adamdar birazǵa deıin demikpe, álsizdik, bas aýrýy, uıqynyń buzylýy sııaqty sımptomdar mazalaıtynyn aıtady. Kópshiligi osy sımptomdar keıde joǵalsa, azdan keıin qaıta paıda bolatynyn aıtqan. Olardyń kópshiligi - buryn deni saý bolǵan adamdar. Al COVID-19-dan soń ol adamdar bir aı, birneshe aptadan soń da tósekten tura almaı jatyp qalady. Negizinde sýyq tııýden adam 1 aptada-aq qalpyna keledi. Al COVID-19-ben aýyrǵan patsıentterdiń 30 paıyzdan astamy birneshe aıdan keıin ǵana qalpyna kele bastaıdy. Zertteýge sáıkes, olardyń tek ókpesi ǵana emes, sál qozǵalsa alqyný paıda bolady, júregi tez soǵa bastaıdy.
Keýde tusy syrqyrap, nevrologııalyq sımptomdar, oı sananyń tumandanýy, qol aıaqtyń uıýy sııaqty belgisi bolady.
Vırýs tamyrǵa boılap ený arqyly júıke, basqa da júıeli qabynýǵa ákeledi. Vırýspen kúresýi tıis ımmýndyq júıe óz kletkalaryn shabýyldaı bastaıdy. Bul qubylys tsıtoken shtormy dep atalady. Osydan 100 jyl buryn jaı ǵana tumaýdan soń da adamdarda maýbastyq baıqalǵan. Bul mıdyń qabynýy – letargııalyq entsefalıt degen ataýǵa ıe. Italııa medıkteri KVI aýyrǵan 144 patsıentti zerttegen. Olardyń zertteýinshe, patsıentterdiń 88 paıyzynda 1 aıdan soń joq degende 1 sımptom qaıtalanǵanyn aıtqan. 44 paıyzy ómir súrý sapasynyń tómendegenin aıtqan.
- Olarǵa tezirek qalpyna kelý úshin qandaı keńes beresiz?
- Olar belsendi ómirge birtindep oralýy kerek. Eń aldymen kóp júrip-turý kerek. Sharshaǵan ýaqytta sál demalyp alýǵa bolady. Kóp adamdarda emotsıonaldyq kúızelis, jaqyndary men ózi úshin qorqynysh paıda bolady. Ol úshin aldymen teledıdar, áleýmettik jelini qoıyp, tek jaqyn adamdarmen aralasý kerek. Tek jaqsy nárseni oılaý kerek. Tamaqty baıytý kerek. Kóbirek aqýyz jeý kerek. Qyshqyl sút ónimderin ishken durys. Olarda ishek júrisin qalpyna keltiretin paıdaly bakterııa bolady. Sonymen qatar, adamnyń ımmýnıtetiniń kúsheıýine D dárýmeni óte kóp yqpal etetini belgili boldy.
- Keńesińizge rahmet!