Tsıfrly tehnologııanyń jetistigi sana revolıýtsııasyna tikeleı baılanysty - Orazáli Sábden
Eń aldymen, tsıfrlyq teńsizdikti joıyp, barlyq azamatty ınternetpen jáne sapaly baılanyspen barynsha qamtamasyz etý kerek. Búginde bul joldar men elektr qýaty sııaqty negizgi qajettilikke aınalyp otyr. Áleýmettik jaǵynan osal otbasylardyń balalary kompıýterlik tehnıkamen jáne sapaly ınternetpen qamtylýǵa tıis. Osy jyldyń sońyna deıin 250-den astam turǵyny bar aýyldardyń barlyǵyna ınternet júrgiziledi», - dep atap kórsetilgen.
El damýynyń jarqyn úlgisi men naqty qadamdaryn kórsetetin keleli oı, salıqaly pikir el erteńine senimdi zııaly qaýymdy qashanda tolǵandyratyn taqyryp. Qoǵam jáne memleket qaıratkeri, belgili ekonomıst Orazáli Sábdenmen suhbatymyzdyń álqıssasyn ár túrli tsıfrlyq servısterdi belsendi túrde paıdalana bastaǵandyǵymyz týraly búgingi kúngi ózekti taqyryptan tarqatqan edik.
Orazáli Sábden: Qazir álemde ómir súretin 7 mıllıardtyń 6 mıllıard adamynda uıaly telefon bar eken. Ǵalamtordyń damýyna kóz ilespeıdi, biz ókinishke qaraı, ıgerip úlgere almaýdamyz. Internet barlyǵyn bir júıege baılady. Qazir 1 trıllıon datchık ınternetke qosylǵan. 2020 jyly 22% nemese 290 mıllıon jeńil mashınalar ınternetke qosylyp, jol apaty sanyn kúrt tómendetedi dep kútilýde. Google kompanııasynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Chemberstiń boljamy boıynsha 2020 jyly ınternet naryǵy 19 trln. $ deıin ósedi. Al salystyrý úshin álemniń jalpy ishki ónimi (JІÓ) 100 trln. $ sál-aq asady eken.
Endi biz ǵylymnyń jańalyqtaryn: kompıýter tilin, jańa ınternet tehnologııany, programmamen qamtamasyz etýdi, robottandyrýdy, tsıfrly ekonomıka tilin tez ıgermesek, tipti qalyp qoıatyn túrimiz bar. Alysqa barmaı-aq qoıaıyq, mysaly keshe ǵana KSRO-da bizben birge bolǵan Estonııa búginde oq boıy ozyp, alǵa ketti. Olar biz KSRO yqpalynan shyǵa almaı, jaltaqtap, adasyp júrgende, ózderi jańa tsıfrly elektrondy ekonomıkasyn jasap alǵan edi, sondyqtan Estonııa búginde eń ozyq ınnovatsııalyq elge aınaldy. Ol qazir ár adamǵa shaqqanda, 25000 $ tabys tabady. Estonııa qazirde tehnologııalyq jaǵynan alǵa ketken el. Álemdegi ınternet jyldamdyǵy eń joǵarǵy el – Estonııa. Qazir 95% salyqty ınternet arqyly 5-aq mınýtta tóleıdi eken. Bul el de Sıngapýr sııaqty eń kóp qarjyny bastaýysh mektep bilimine salady eken. Baǵdarlama jasaýdyń negizderin birinshi klastan oqytady, kompıýter tili olarǵa Frantsýz tilinen artyq. Estonııa biz sııaqty sany az halyqty ınnovatsııaǵa tez ıkemdep, damytýǵa bolatynyn kórsetti.
Úndistan da jyl saıyn 1,5 mln. baǵdarlamashyǵa bilim beredi eken. Bul jaǵynan AQSh pen Qytaı onyń shańyna da ilese almaıdy.
Mahat Sadyq: Ókinishke qaraı, ınternet bizde qala men aýylda birdeı emes. Elimizde ınternetke qoly jetpeı júrgen qanshama aýyl turǵyny bar. Qazirdiń ózinde 2 000-ǵa jýyq aýylda ınternet joq. Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi jyl sońyna deıin 928 aýyldy, al keler jyly taǵy 1 000 aýyldy ınternetke qospaq. Sóıtip, mınıstrlik bul máseleni aldaǵy eki jylda sheshemiz degen bolatyn. Internet aýadaı qajet kezde aýyl halqy ony taǵy eki jyl kútip otyrsa ne bolmaq? Tsıfrly Qazaqstan baǵdarlamasynyń qabyldanǵanyna bıyl úshinshi jyl. Alǵashqy eki jyl ishinde bar-joǵy 481 aýyl ǵana ǵalamtorǵa qosylǵan. Al ınternetke qosylǵan aýyldardyń talshyqty-optıkalyq jetkizý jelisimen qamtylýy 50%-dan aspaıdy. Osyǵan ne aıtasyz?
Orazáli Sábden: Eger buryn óndiriske keregi temir, aýylsharýashylyǵyna jer bolsa, qazir tsıfrly dáýir keldi. Ekonomıkamyz ınformatsııaǵa negizdelip otyr. Alda kim, qaı el tez arada úlken aqparattardy, ınternet júıesin, birlestikterdi, jelilerdi, jasandy ıntellekti, genomıkany, altynshy, jetinshi sezimderdi ıgerse, solar ozady, álemde alda bolady. Qazir VI-VII tehnologııalyq ýkladtardyń zamany (aqparatty-kommýnıkatıvti tehnologııa, nano-bıotehnologııa, genderlik ınjenerııa, kosmosty ıgerý). Bul jaǵynan biz ózińiz aıtyp ótkendeı kóp arttamyz, kem degende, 30-40 jyl qalyp kelemiz.
Damyǵan elderdiń 75-77% astam tabysy ıntellektýaldy ekonomıkadan, adam kapıtalynan, joǵaryda aıtylǵan salalardan túsedi eken, al 23-25%-aq negizgi qor, óndiristen, shıkizatty ıgergennen túsedi. Bizde kerisinshe, tek shıkizat eli bolyp, munaı-gaz, qazba-baılyqtarymyzdy eksporttaý arqyly paıda tabýdamyz. AQSh bolsa, qazba-baılyqqa óte baı el bola turyp, ken oryndaryn ashyp, baǵalap, keleshek úshin qaıta jaýyp qoıady. Al biz bolsaq, balalar men nemerelerimizdiń bolashaq nesibesine qol salyp, 100 mln.jýyq barrelge deıin óndirýdemiz. Biraz jyldan keıin ósip kele jatqan urpaq suraý salmaı ma? Bul degenimiz, biz ekonomıkamyzdy ártaraptandyryp, ıntellektýaldy ekonomıkany meńgermesek, onda jahandaný kóshinen máńgilik qalyp qoıýymyz múmkin, aınaladaǵy alpaýyttarǵa jutylyp ketý qaýpi de negizsiz emes.
Mahat Sadyq: El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń taıaýdaǵy Joldaýynda: «Mekemearalyq baılanysta da, azamattarmen qarym-qatynas kezinde de qaǵazbastylyqtan barynsha bas tartqan jón. Jyl sońyna deıin eń qajetti anyqtamalardyń qaǵaz túrinde talap etilýin toqtatyp (47-den 30-y), málimetti tsıfrlyq túrde rastaý tásilin qamtamasyz etýdi tapsyramyn. Bizde mekenjaı, múliktik jáne ózge de anyqtamalar boıynsha oń tájirıbe bar. Memlekettik organdar jeke kýálikti, dıplomdy, júrgizýshi kýáligin elektrondy túrde qabyldaýǵa tıis. Halyqqa elektrondy servısterdi qoldanýdy yńǵaıly etý úshin memlekettik qyzmet kórsetý isinde de, bızneste de bıometrııany keńinen paıdalanǵan jón», dep atap ótti. Pandemııa kezinde elektrondyq saýda adamnyń negizgi qajettilikterin jaba bastady. Halyq azyq-túlik, dári-dármek jáne balalar taýarlaryn kóbirek satyp alýda. Eptep bolsa da alǵa jyljý baıqalady.
Orazáli Sábden: Eger damyǵan elder ındýstralızatsııa arqyly qazirgi ekonomıkalyq baqýattyqqa, órkenıetti damýǵa ǵasyrlar boıy aqyryndap qol jetkizse, biz feodalızmnen sotsıalızmge, sotsıalızmnen kapıtalızmge tez óttik. Bizdiń ereksheligimiz de osynda. Bir júıeden ekinshi júıege tarıhtyń betburysy sebebinen jyldam ótken kezde, qoǵamda sana daǵdarysy bolatyny anyq. Sana daǵdarysy tez damýdyń sebebi, sondyqtan, «aldymen sanany ózgert» degen aforızmde kóp maǵyna jatyr. Eýropanyń eski qalalarynda ınfraqurylym eskirgen, olardy jańa tehnologııa arqyly jańǵyrtýǵa úlken shyǵyn qajet. Biz bolsaq, keshe ǵana paıda bolǵan ınternet tehnologııa, tsıfrly ekonomıka, tehnologııalyq ýkladtar arqyly taǵy bir-aq sekirip qatty damýymyzǵa bolady. Bul Úndistan, Sıngapýr, Malaızııa, Ońtústik Koreıa elderi tájirıbesinde bar. Álemdik tehnologııalyq progrestiń arqasynda biz ýaqyt utamyz. Sol úshin endi «uıyqtaýǵa», ata-babalarymyzdyń qaldyrǵan jer baılyǵyn qannen qapersiz ıgere berýge bolmaıdy. 30-40 jylda olar da taýsylady. Sol ýaqyttarda tipti múldem kesh qalýymyz múmkin.
Dál osy jerde biz eki nárseni ushtastyra bilýimiz kerek. Bir jaǵynan álemdik ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń jańalyqtaryn ıgerý, ekinshi jaǵynan, adam kapıtalyn qalaı sapaly jasaımyz, sol týraly oılaný. At tóbelindeı halqymyzdy qaıtsek aldyńǵy qatarly, bilimdi qoǵam jasaımyz? Mine, máseleniń túp-tamyry qaıda jatyr. Ol úshin túbegeıli reformalar jasaý kerek. Ozyq tájirıbeni alǵa ketken Estonııadan da, basqadan da alaıyq. Qur maqtana berýdi qoıyp, ózimizge ishki aýdıt jasap, bar potentsıalymyzdy, múmkindigimizdi eseptep, nege shamamyz keledi, neni yqshamdaý qajet, basymdylyqtardy belgilep, túbegeıli iske kirisý kerek.
Mahat Sadyq: Bir joly «Qazaqstannyń adamı kapıtalyna aýdıt jasaý« kerek dedińiz. Biz mıllıardtan astam halqy bar Qytaı emespiz, bas-aıaǵy on toǵyz mıllıon adamnyń qandaı mamandyǵy bar, jas mólsheri qandaı, qandaı qabileti basym ekenin anyqtap almaı alǵa basa almaıtynymyzdy kópten beri aıtyp kelesiz. Rasynda da, sarapshylardyń aıtýynsha el ekonomıkasy damýynyń 55%-y adamı kapıtaldyń áleýetimen ólshenedi eken. ıAǵnı, keleshekte kez kelgen memlekettiń baı bolýy Jer baılyǵynan g óri adamynyń aqyl-oıyna, bilim-parasatyna tikeleı baılanysty bolmaq.
Jalpy, Orazili aǵa sózińizdiń jany bar. Endigi jerde, el bolyp etek-jeńimizdi jınap, mamandarymyzdyń bas-aıaǵyn túgendep qoıǵannyń esh artyqtyǵy joq. Ótkendegi indet údegen tusta dáriger jetpeı dilgir bolyp, «zeınetaqyǵa shyqqan qansha aq halattymyz bar, stýdent bop júrgen medıkterimiz neshe?», dep daǵdaryp, dal bolyp qaldyq. Al, eger mysaly, medıtsına qyzmetkerleriniń jalpyrespýblıkalyq málimetter bazasy bolsa, birden qarttar rotasy, jastar dıvızııasy sııaqty naqty rezervti iske qosa qoıar edik. El Prezıdenti kúni keshegi halyqqa Joldaýynda tapsyrǵan Strategııalyq josparlaý jáne reformalar agenttigin qurýda osy máselelerge mán bergen abzal dep oılaımyz.
Orazáli Sábden: Minekı, men osy máseleni teginen aıtyp júrgen joqpyn. Keleshegimizdi erejesi osy. Tsıfrly tehnologııanyń qoǵamdyq salalardy damýda paıdasy óte kóp. 1940 jyldary úshinshi óndiristik revolıýtsııasy úlken bólmege zorǵa sııatyn esepteý mashınasyn alyp kelse, qazirgi tehnologııalyq damýdyń jarshysy sol edi. Ol ýaqytta atasy Norbert Vıner bop esepteletin kıbernetıka zamany bastaldy. Al endigi zaman 4-shi óndiris revolıýtsııasy ýaqytysynda barlyq aqparattardy bir jerge jınap, saqtap, óńdeýden ótkizip, olardy kez kelgen jerge jetkizý arqyly tez sheshimder qabyldaý mańyzdy. Mysaly, bul jańa tehnologııalar arqyly, blokcheın, ınternet júıesi, tsıfrly tehnologııa, kvanttyq tehnologııa, kıberrıskige deıin, ary qaraı jasandy ıntellekt, robototehnıka, drondar, aldyńǵy qatarly materıal, addıpti óndiris, kóp ólshemdi pechat, genom sııaqty álemniń eń ozyq ınnovatsııalyq jańalyqtaryn adamzat pen tabıǵat aldynda ıgerý aldymyzda tur. Tsıfrly tehnologııa adam denesine qalaı kiredi? Bul etıkalyq másele qalaı sheshiledi? Adam ózgerisi men jasandy ıntellekt, robottardyń ara qatynasy qalaı bolmaq, birin-biri almastyra alady ma? Olardy adam basqaryp retteıdi me, joq álde jasandy ıntellekt basymdyq jasap kete me?
Osylardyń bárin matematıkanyń kóbeıtý esep kestesi sııaqty egjeı-tegjeı bilýimiz kerek jáne qalaı ıgerip ómirimizge paıdalaný jol kartasyn jasaýymyz qajet. Ol úshin adamnyń psıhologııasy, sana-sezimi ózgerýi qajet. Bunyń bári sana revolıýtsııasyna ákep tireıdi. «Qazaq halqy osyǵan daıar ma?» degen suraq týady. Onda «qalaı jasaý kerek? Qansha shyǵyn ketedi? Qansha ýaqyt kerek? Qandaı nátıje alamyz? Basqalardy qalaı qýyp jetemiz?» degen suraqtar jaýabyn kútýde. Klımattyń temperatýrasy 2 gradýsqa kóterilse, ne isteý kerek? Basqa planetalar men baılanys qalaı bolmaq? Jer, aýa, kosmos qalaı qatynasta bolady? Bul jerde derekter bazasy, geoınjenerııa, kosmos tehnologııasyn ıgerý sııaqty tyń, mańyzdy máseleler aldymyzda tur.
Adamzattyń damýyna basqalarmen qosa, ásirese, eki nárse tikeleı áser etedi dep oılaımyn. Birinshisi, ǵarysh salasyndaǵy izdený jumystary, ómir súrýge laıyqty jańa planeta tabý;
Ekinshisi, álemdi, ómirdi jaqsartý úshin jasandy ıntellekti ıgerý. Bizge kelsek, osylardy tek «bilimdi qoǵam» jasaǵanda ǵana sheshýge bolady. Osy jerde Stıven Hokıngtyń sózin keltirgendi jón kórdim: «Kún júıesinde ǵylymı izdenis jasaıtyn ýaqyt keldi. Múmkin, ózimizdi-ózimiz qutqarý úshin bir-aq múmkindik – kosmosty ıgerý múmkindigi qalǵan bolar?»
Mahat Sadyq: Shaǵyn áńgimeńizge raqmet. Bylaı qorytyndylaǵym keledi: Bilim jáne ǵylym mınıstri Ashat Aımaǵambetov epıdemıologııalyq jaǵdaıǵa baılanysty jańa oqý jyly qashyqtan oqytý formatynda bastalatynyn aıtqan. Qashyqtan oqytý formatynda 2,6 mln kezekshi synyptarda 530 myń, shtattyq túrde aýyldarda 157 myńnan astam oqýshy bilim alady dep kútilýde. ıAǵnı, oqýshylardyń 80 paıyzy, JOO stýdentteri 100 paıyz qashyqtan oqıdy degen sóz. Halyqtyń teń jartysy aýyldy jerde turatynyn eskerek, joǵaryda aıtylǵan eki myń aýyldyń ınternetke qosylmaýy jańa oqý jylynda másele týyndatatyny sózsiz.
Jasandy ıntellekt týraly áńgimemizdi keıinge qaldyra turaıyq. Ázirge, ózekti taqyryp, ınternetpen el turǵyndaryn qamtý máselesiniń oryndalýyn sheship alsaq deımin. Jasandy ıntellekt ómirimizge orasan ózgeris ákeletini ras. Ekinshi jaǵynan, jasandy ıntellekt búkil tirshilikti joıýy da múmkin. Qandaı tsıvılızatsııa bolsa da birinshi basymdylyq adamı qundylyqqa qatysty kókeıkesti sharýalardy sheship alaıyq. Sodan keıin jasandy ıntellekt, jańa tehnologııa taǵy da basqa taqyryptarǵa qatysty suhbatymyzdy jalǵastyrarmyz .
Foto: dalanews.kz