Bylǵary óndirýshiler nege teri ıleýdiń ornyna zar ılep júr – Qaýymdastyq tóraǵasymen suhbat
- Kóńilińizge kelse de aıtaıyn, teri óńdeýshiler qaýymdastyǵy degen uıymnyń bar ekenin sizden estip otyrmyn. Toq bolǵan soń tek júrgendi jón kóretin shyǵar dep oılaıyq desek, aýylda mal terisi pul bolmaı qalǵanyn aıtyp zar qaqsaǵan halyqty kórip júrmiz. Álde bul problemadan sizderdiń qaýymdastyqtaryńyzǵa kelip-keteri joq pa?
- Teri óńdeýshiler qaýymdastyǵyn qolǵa alǵanyma bir aı bolǵan joq. Bir aıdyń ishinde uıymdy tirkeý, quramyn tolyqtyrý, uıymdastyrý jumystarymen aınalysyp júrmiz.
- Jalpy qaýymdastyq dep aıtatyndaı quramdaryńyz úlken be? Neshe kásiporynnyń basyn qosyp otyrsyzdar?
- Qazaqstan boıynsha eń úlken kásiporyn – Almaty teri óńdeý zaýyty. Orta Azııadaǵy eń úlken zaýyttyń biri sol. Jylyna 1,5 mln iri qaranyń terisin óńdeıtin qýaty bar. Ekibastuz qalasynda bir zaýyt bar. Bankrotqa ushyraǵan jerinen alyp, qaıtadan jandandyryp, iske qosqanbyz. Petropavlda bir zaýyt bar. Semeıde, Shymkentte, Qordaıda, Arqalyqta zaýyttar bar. Tarazda burynǵy aıaq kıim shyǵaratyn fabrıkanyń quramynda bolǵan zaýyt bar. Solar da bólek shyǵyp, derbes kásiporyn boldy. Qazir qarajat izdep, áreket etip jatyr. Aqtóbede, Oralda zaýyt bar. Biraq olar bir istep, bir toqtap júr. Naqty toqtamaı jumys istep turǵany osy aldyńǵy atalǵan 7 zaýyt.
DEPÝTAT SAÝALYNYŃ DEREGІ KÚMÁNDІ
- Osynshama kásiporyn bar bolsa, mal terisi nege kúresinge tastalyp jatyr? Bizdegi óńdelmegen teriniń qyzyǵyn shetel kórip otyr degen sóz bos baıbalam emes shyǵar?
- Bizdegi eń úlken problema – eksporttyq baj salyǵy. Ony alyp tastasa, teriniń qyzyǵyn sheteldikterdiń kórgeni sonda bolady. Qazaqstandaǵy óńdelmegen teriniń eń sapaly degenin túrikter, ózbekter talap áketedi. Qazir teriniń eksporttyq baj salyǵy bir tonnaǵa 200 eýro kóleminde belgilengen. Mundaı baj tólep, Qazaqstannan ımporttaý sonshalyq tıimdi emes. Óıtkeni ózindik quny qymbattap ketedi. Teri óńdeý naryǵyn osy baj arqyly ǵana qorǵap otyrmyz.
- Siz aıtqan bajdy alyp tastaýǵa kimder múddeli sonda?
- Aqpan aıynyń basynda ıÝrıı Jýlın degen Májilis depýtaty óńdelmegen terige salynatyn bajdy alyp tastaý kerektigi týraly depýtattyq saýal joldady. Bul endi óńdelmegen terini syrtqa satýdy kásip qylǵan alypsatar deldaldardyń múddesi deýge bolady. Eksporttaǵy shıkizattyń úlesin azaıtyp, óńdelgen taýardyń úlesin arttyramyz degen eń negizgi saıasatymyzǵa qaıshy ustanym bul. Qazaqstannan teri kúıinde arzanǵa ketken buıym erteń ózimizge qymbat bylǵary ónimi bolyp, ústine birneshe ese qun qosylyp oralyp jatyr.
- Siz aıtyp otyrǵan depýtattyq saýaldyń mazmunymen tanyspyz. Premer-Mınıstrdiń birinshi orynbasary Roman Sklıardyń atyna joldaǵan saýalynda ıÝrıı Jýlın elde soıylǵan mal terisiniń 10-20 paıyzy ǵana satylatynyn, qalǵany shirip jatqanyn aıtady. Jyl saıyn 2,5-3 mln iri qaranyń terisi qoqysqa tastalady degen derek keltirgen. Muny aqshaǵa aınaldyryp, 14 mlrd teńge jelge ushyp jatyr degen esep aıtady. Menińshe, Májilis minberinen kóterýge turarlyq problema sııaqty...
- Ol saýalǵa kelsek, dereginiń kóbi - negizsiz. Óńdelmegen terini eksporttaýǵa ol aıtqandaı 3 jyl emes, 1 jyl ǵana tyıym salynǵan bolatyn. Onyń ózinde úzdik-sozdyq shara boldy. Jalpy Qazaqstanda óńdelmegen teriniń eksportyna baj taǵaıyndalǵanyna 10 jyldan astam ýaqyt ótti. Onyń kólemi bizdiń eksportty qabyldaıtyn eldiń geografııasyna baılanysty tonnasyna 200-500 eýro aralyǵynda bolǵan. 2020 jyldyń qarasha aıynda Syrtqy saýda jáne halyqaralyq uıymdarǵa qatysý máseleleri jónindegi vedomstvoaralyq komıssııa Úkimetke osy bajdy alyp tastaý týraly usynys engizdi. Bul baj tek 2022 jyldyń birinshi qańtarynan bastap qana qaıtaryldy. Biraq endi bajdyń eń joǵarǵy mólsheri tonnasyna 200 eýrodan aspaýy kerek. Endi sony da joq qylǵysy kelip júrgender bar.
Odan keıin 14 mlrd teńge degen sandy qaıdan alyp otyrǵandary túsiniksiz. Depýtat fermelerdiń shyǵynyn qandaı tásilmen eseptep shyǵarǵany maǵan da qyzyq. Jylyna 3 mln iri qara terisi qoqysqa tastalady degen statıstıkany qaıdan alǵan? Tek 20-30 paıyzy satylady deıdi. Bul keden qyzmetiniń deregi me? Taǵy da naqtylyq joq. Eldiń kóńil-kúıine áser etetin sandardy sheber oınatyp otyr dep oılaımyn. Joǵaryda aıtqan zaýyttardyń bári jobalyq qýatymen tolyq jumys istese, jylyna 3 mln terini erkin óńdeı alady. Qazirdiń ózinde 1 mln 750 myń terini óńdep otyr.
- Sol kólemdi arttyrýǵa kim kedergi?
- Másele teriniń sapasynda bolyp otyr. Qoqysqa tastalyp jatyr degen teriniń kóbi osyndaı baǵa súımeıtin, qalaı bolsa, solaı soıylǵan sapasyz teriler. Mal soıý isin jolǵa qoıyp, tiri kúninde kútimin túzese, teri aýrýlary men parazıtterine qarsy ekpeler men em-domdy ýaqtyly jasasa, onyń bári sovet zamanyndaǵydaı qaıta óńdeýge jaramdy terige aınalar edi. ıAǵnı qazir iri qara terisi eksportqa salynǵan bajdyń kesirinen emes, sapasynyń tómendiginen qoqysqa tastalyp jatyr. Salaǵa shynymen jany ashıtyn adamdar muny biledi.
«QYRǴYZ ASQAN TERІMІZ QYTAIDAN QYMBAT BUIYM BOP KELІP JATYR»
-Qazaqstandaǵy teriniń sapasy tómen deýińizdiń mánin ashyp aıtyńyzshy
- Teri óńdeýmen tikeleı aınalysqanymyzǵa 10-15 jyl bolyp qaldy. Eń keshendi, kúrdeli másele osy negizi. Bizdegi mal soıý máselesinde úlken problemalar bar. Kóbine pyshaq tıip, tesilgen, kesilgen kúıinde keledi. Burynǵydaı et kombınattarynda ortalyqtandyrylǵan soıý degen joq. Teri sapasy osy jerde bir búlinedi.
Maldyń baǵymy, kútimi bar. Ol da teriniń sapasyna tikeleı áser etedi. Vaktsınatsııa máselesi de bar. Oqyraǵa qarsy, basqa da teriniń aýrýlaryna qarsy ekpeler ýaqtyly ári qajetti mólsherde salyna bermeıdi. Kóbinese qaǵaz júzinde salynyp, is júzinde salynbaı qalady. Úkimet ekpege dep bólip bergen aqshany qaǵaz júzinde ǵana ıgeredi. Kene tesip, sona talaǵan, oqyra uıalaǵan teride qaıbir sapa bolsyn?!
Kabınette otyryp alyp, eksportqa shekteý bolmaý kerek dep urandaıdy. Jaraıdy, esikti aıqara ashyp bereıik, eń sapaly degen terini qaımaǵyn sypyrǵandaı syrtqa alyp ketedi de, Qazaqstannyń zaýyttaryna jyrtyq, tesik, suryby nashar teriler qalady. Shıkizaty sapasyz bolǵan soń zaýyttar toqtaıdy, bankrot bolady. Óńdelmegen teri eksportynyń bajyn alyp tastasa, keminde 500 adam jumyssyz qalady. Ol 500 otbasynyń kirisi tómendeıdi degen sóz. Sosyn taǵy halyq nege kóshege shyǵyp ketti dep, túsinbeı otyramyz...
- Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq aıasynda teri eksporty qalaı rettelip jatyr?
- Bir qyzyǵy, teri eksportyna kedendik bajdy alyp tastaý kerek degendi aıtyp júrgender bul talaptyń Reseı naryǵyna júrmeıtini týraly jaq ashpaıdy. Qazaqstandaǵy zaýyttardyń baǵasyn jaratpaǵan teri satýshylar Reseıge eshbir bajsyz ótkize alady. Biraq ol úshin Qazaqstannyń Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi bekitken talaptar bar. Terini eksporttaý úshin túrli vaktsınatsııa pasporttary men veterınarlyq anyqtamalar kerek. Reseı odaq aıasynda da óz naryǵyn sapasyz, kúmándi taýardan osylaı qorǵap otyr. Sondyqtan ba, kim bilsin, Reseı naryǵyna óńdelmegen terini et kombınattary ǵana ótkizip otyr.
Osy sııaqty talaptardyń bári aınalyp ótý úshin Qyrǵyzstan arqyly zańsyz túrde shyǵaratyndar bar. Resmı statıstıkanyń ózinen salystyryp kórýge bolady. Bizden áldeqaıda kishkene memleket jylyna 3-4 mln teri eksporttaǵanyn kóresiz. Al Qazaqstan, bizge belgili málimet boıynsha, 1,5-2 mln ǵana teri eksporttaıdy. Nege? Sebebi Qazaqstannyń terisi Qyrǵyzstan arqyly «aınalma jolmen» ketip jatyr. Qyrǵyzstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq quramyna keıin kirdi. Oǵan deıin bizdiń teriniń bári solar arqyly Qytaıǵa emin-erkin ketip jatty. Qazir odaq aıasynda jumys istep jatyr degenimizben, ábden jolǵa qoıylǵan kóleńkeli arna tolyqtaı tyǵyndaldy dep aıtýǵa kelmeıdi. Qytaı shekarasyn jaýyp edi, Túrkııaǵa, Ózbekstanǵa ketip jatyr. Ulttyq qaýipsizdik komıteti, shekara jáne keden qyzmeti, qarjylyq monıtorıng agenttigi, básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttigi sııaqty quzyrly organdardyń bári birge sheshetin másele dep oılaımyn. Osy bir tesikti biteıtin ýaqyt keldi.
-Óńdelmegen teri eksportyna kedendik baj taǵaıyndalǵanyna 10 jyldan asty dep otyrsyz. Osy kezeńde siz aıtyp otyrǵan zaýyttar nege jumysyn tııanaqtap, tehnologııalar engizip úlgergen joq. Halyqtan teri jınaý jumysyn 10 jyldyń ishinde jolǵa qoıýǵa bolmas pa edi? Ózderiniń áleýeti zor ekenin bılikke de, halyqqa da nege kórsete almady?
- Siz aıtyp otyrǵan tehnologııalardy ákelý úshin ınvestıtsııa tartylý kerek. Biz ol jumysty bastap ta qoıǵanbyz. Qazir túrkııalyq ınvestorlarmen jumys istep jatyrmyz. Almaty qalasynyń Alataý aýdanynda TMD memleketteriniń ishindegi eń úlken jelatın shyǵaratyn zaýyt salmaqshy. Jańaǵy aıtqan sapasy nashar teriniń bárin jelatınge jiberse, qyp-qyzyl aqsha bolady. Olar kúnine 600-700 tonna teri qabyldaımyz dep otyr. Eger ol zaýyt salynsa, nashar teriniń bárin jelatınge, sapaly terini bylǵary óńdeýge jibere alatyn edik. Bizdiń qazirgi óńdep júrgen terimiz WET Bluedárejesine jatady. Bylaısha aıtsaq, jartylaı óńdelgen degen sóz. Odan keıin Crastdegen dárejesi bar, 70 paıyz óńdelgen degen sóz. Finish dárejesinde taza bylǵary bolyp shyǵady. Óndiris tizbeginiń osy satylarynyń bárin damytsaq, aıaq kıim shyǵaryp, jıhaz buıymdaryn óndirýge bolady. Beldikten bastap sómkelerge deıin shıkizat bere alatyn edik. Ondaı shıkizat bolmaǵannan keıin eshkim ınvestıtsııa salmaıdy. Sol úshin shyryldap júrmiz.
10 jylda ne bitirdińizder degenge kelsek, keıingi eki jylda Arqalyqtaǵy, Semeı men Ekibastuzdaǵy, Shymkenttegi teri óńdeý zaýyttarynyń jumysy qaıta jandandy. Mysaly, Arqalyqtaǵy zaýyt 60 adamdy jumyspen qamtıdy. Jumys oryndary tapshy monoqala úshin bul mańyzdy ózgeris. Onyń ústine teri óńdeý zaýytymen japsarlas tigin óndirisi qurylyp jatyr. Qazir Aqalyqtaǵy zaýyt Ózbekstannyń, Ýkraına men Reseıdiń aıaq kıim zaýyttaryna bylǵary jetkizip otyr. Qostanaı oblysy boıynsha 5 teri qabyldaıtyn beket ashqan. Byltyr ǵana 300 mln teńgeniń terisin qabyldady.
«ÓZBEKSTAN BІZ ÚShІN EKІNShІ QYTAIǴA AINALYP BARA JATYR»
- Sonda bizdiń teri óńdeýshiler 10 jylda bir ınvestor ǵana tartqan bolyp otyr ma? Másele memlekettiń saıasatynda ma, álde ózderińizde me?
- Árıne, bári memlekettiń saıasatyna baılanysty. Mańaıdaǵy elder teri eksportyna tyıym salǵan bolsa, biz olarmen qalaı básekege túse alamyz? Mysaly, Mońǵolııa iri qara terisiniń eksportyna tyıym salǵanyna 15 jyl boldy. 4 mln ǵana halyq bar sol Mońǵolııada 34 bylǵary zaýyty bar. Kıiz ben bylǵarydan kıim tigip, eksporttap otyr.
Al Ózbekstan óńdelmegen teri eksportyna tyıym salǵanymen qoımaı, jartylaı fabrıkat eksportyna jóneltiletin partııa qunynyń 10 paıyzy kóleminde kedendik baj taǵaıyndap tastaǵan. Bul elde 2018 jyldan beri teri óńdeý salasyn damytýdyń keshendi baǵdarlamasy iske asyrylyp jatyr. Sonyń aıasynda kásiporyndar jer salyǵynan bosatylǵan. Al óńdelgen ónimin eksporttaıtyn bolsa, múlik salyǵynan bosatylady. Jeke tulǵalardan qabyldaǵan terige qosylǵan qun salyǵy salynbaıdy. 2020 jyly Ózbekstanda osy baǵytta bizdiń aqshamen eseptegende 9 mlrd teńgeniń 10 ınvestıtsııalyq jobasy qolǵa alynyp, óndiris kólemi 800 paıyz artty. Qazir teri óńdeý Ózbekstanda ekonomıkanyń mańyzdy strategııalyq salasy bolyp qalyptasty. Qazaqstanǵa bir jylda 90 mln jup aıaqkıim kerek bolsa, túgel qamtamasyz etýge daıynbyz dep keýdelerin soǵyp otyr. Eger solaı isteı bastasa, tosqaýyl da qoıa almaımyz. Sebebi halyqqa aıaqkıim kerek.
Al Reseıde óńdelmegen teri eksportyna 2015 jyldan beri tyıym bar. Osy kezeńde bul elde terini tereńdetip óńdeý kólemi 15,7 paıyz, óndiris kólemi 8,5 paıyz ósti. Sonda mańaıymyzdyń bári ishki naryǵyn qorǵap, tyıym salyp jasta, biz kedendik bajdyń ózin alyp tastaý týraly másele kóterip otyrmyz.
-Jalpy sizderge memleket tarapynan sýbsıdııa qarastyrylǵan ba?
- Sýbsıdııany qoıyp teri óńdeý bıznesine beriletin durys nesıe de joq. Áýelde «Mal ónimderi korporatsııasy», odan keıin «Qazagroónim» sııaqty mekemeler arqyly kredıt bergen. 12 paıyzben, eshqandaı jeńildigi, kanıkýly joq nesıe boldy. Al bizge uzaq merzimdi, jeńil nesıeler kerek. Terini sýbsıdııalaýǵa bolar edi. Ol sýbsıdııany teri jınaıtyndarǵa berip qajet emes. Zaýyttar arqyly sýbsıdııalasa, olar da halyqtan neǵurlym kóp teri qabyldaýǵa múddeli bola túsedi.
Bizden basqanyń bárine eksporttaýshy retinde qoldaý qarastyrylǵan. Tipti qoıma salsa, sonyń shyǵynyn da tólep beredi. «QazEksportGarant» degen uıym bar, mysaly. Sondaı jeńildikter kerek. Biz munyń bárin jazdyq ta. Bizde zań aıasynda, qaǵaz júzinde jeńildiktiń túr-túri bar. Biraq alý múmkin emes. Surap barsań, qalyń tizim beredi. Prezıdent aıtqandaı, «Dostarǵa bári, qalǵandaryna zań boıynsha» degen qaǵıdamen retteledi. Osyǵan deıin solaı bolyp keldi. Endi bárimizge teńdeı jaǵdaı jasap bersin.
Bizde memlekettik, kvazımemlekettik tapsyrystar bar. Ondaı tapsyrystar bylaı oryndalady. Kózboıaýshylyq úshin 10 paıyzyn tigedi de qalǵanyn Ózbekstannan satyp ákele salady. Buryn Qytaıdan ákelinetin, olar jaýyp edi, endi Ózbekstan paıda boldy. Bizdiń aqshanyń bári syrtqa osylaı ketip jatyr.
- Qoı terisin kádege qalaı jaratpaqshysyzdar? Oǵan endi shetelden talas joq shyǵar?
- Qazir bárimiz qoıdyń terisin ılemeı, kúresinge tastap jatyr dep zar jylap júrmiz. Ózimizdiń áskerdiń, temirjolshylardyń, munaıshylardyń qystyq aıaqkıimine sol qoı terisin nege japsyrma pushpaq retinde astar qylyp paıdalanbasqa? Ony da qolǵa alǵanbyz. Biraq tapsyrys óte az. Aqsha tóleý júıesi óte qıyn. Bul jerde de jeń ushynan jalǵasqan sybaılastyqtyń qulaǵy qyltıyp turady. Ózimizde jasaý múmkindigi bar dúnıeniń eshbiri syrttan ákelinbeýi kerek qoı. Qytaıdan ákelý qıyndap edi, Ózbekstan biz úshin ekinshi Qytaıǵa aınalyp bara jatyr. «Qazaqstanda tigildi» degen japsyrmamen aǵylyp jatyr. Ony men aıtpasam da, ózderi-aq, bir-birimen sottasyp, kórsetip jatyr. Aıaqkıim fabrıkalarynyń biri kóbirek tapsyrys alyp qoısa, ekinshisi kózin shuqyp, bylyǵyn ashady. Ony quzyrly organdar teksergen bolady, aqyry ym-jymyn bildirmeı, jyly jabady. Eki ortada taza jolmen óndirgen taýarymyzdy sata almaı, nemese tapsyrymyzdyń aqshasyn ala almaı biz qınalamyz.
«TERІNІ TAǴAM ETІP OTYRǴAN ELDER BAR»
- Bul problemalardy Úkimettiń aldyna qoıýǵa ne kedergi? Álde ıÝrıı Jýlın sııaqty sózderińizdi sóıleıtin depýtat bolmaı júr me?
- Osy máselelerdi tizip Prezıdentke de, Premer-Mınıstrge de, salalyq mınıstrlikterge de hat jazdyq. Osy hattardyń negizinde arnaıy jumys toby qurylǵan. Ol jumys tobynda búkil zaýyttardyń ókilderi qosyldy. Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrliginiń óndiristi basqaratyn komıteti bar. Bizdiń sózimizdi sóılep otyrǵan solar. Biraq Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi men Et odaǵy bajǵa qarsy.
Teri naryǵynda bir deldal fırmalar bar. Bajdy alyp tastaý kerek, eksportty shektemeý kerek dep aıǵaılap júrgender solardyń soıylyn soǵyp, lobbıin ıtermelep júr. Sebebi olar paıdadan qaǵylyp jatyr. Bir ǵana fırma. Jumys tobynyń otyrysynda neshe adamdy jumyspen qamtyp otyrǵanyn suradyq, jaýap bere almady. Ózimizdegi zaýyttar satyp alsa, aı saıyn qansha teri ákelip bere alatynyn suradyq, jaýap bere almaıdy. «Bajdy alyp tastaý kerek» degennen basqa aıtatyn ýáji joq. Ol talabyn Prezıdentke bir jazady, Premer-Mınıstrge bir jazady. Et odaǵy, fermerler qaýymdastyǵy degen sııaqty uıymdardyń bárin ózine qaraı tartyp alǵan. Solar arqyly qysym jasap baǵýda. Taǵy da qaıtalap aıtam, bajdy alyp tastaý ońaı. Saldarynan júzdegen adam jumyssyz qalyp, onsyz da hali múshkil teri óńdeý ındýstrııasy qurdymǵa ketedi. Jeńil ónerkásip damymaıdy. Basqa emes, Ózbekstannyń tájirıbesin engizip-aq, salany damytýǵa bolady.
-Túrkııalyq ınvestorǵa oralaıyqshy. Ol jobanyń qazirgi kúıi qandaı?
- Jelatın zaýytyn salýdy oılastyryp júrgen ınvestor 35 mln dollar ınvestıtsııa salmaqshy.
Qazir bizdiń kúnimiz reseılikterge qarap tur. Olar jelatın jasaıtyn ondaǵan zaýyt ashyp tastaǵan. Pandemııadan keıin jelatınniń baǵasy qatty kóterilip ketti. Sebebi jelatın – tamaq. Indonezııada terini tamaq retinde kóp paıdalanady. Aǵarǵansha jýyp tazartady da, kalogen untaq retinde tamaqqa paıdalanady. Óıtkeni aqýyzǵa baı. Kondıterlik óndiriske, tamaq óndirisine, kosmetologııaǵa paıdalanady. Jelatınniń eń nashar qaldyǵyn qurylys salasynda jelimniń, qospalardyń quramyna paıdalanady.
Túrkııalyq ınvestorlar Almatyda zaýyt salsa, Reseıge sabylmas edik. Qazir eki kúnniń birinde shekara jabylady. Onyń bári shyǵyn. Reseıge jolyń túsip barǵannyń ózinde aıtqan baǵańa eshkim almaıdy. Sapasy jaramsyz dep aınyp qalady. Sonsha shyǵyndalyp jetkende qaıtyp ketetin emes, aqyry baǵasyn túsirip, jalynyshty bolasyń. Zaýyt ózimizde bolsa, sol mashaqattyń bárinen qutylamyz. Jol shyǵyny,qosylǵan qun salyǵy qaltamyzda qalar edi. Investor zaýytqa keminde 2000 jumysshy alýdy josparlap otyr. Túrkııanyń teri óńdeý qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary Qazaqstanda júr. Solarmen áriptes bolyp jatyrmyz. Olar bizge Úkimetke aıtyp, teri eksportyna tyıym salǵyzý kerek dep otyr. Tyıym salmaı-aq qoısyn, tym bolmasa baj salyǵyn qaldyrsyn.
- Ol zaýyt salynsa, kúresinge tastalyp jatqan teriniń bárin kádege jaratýǵa bolady dep aıta alamyz ba?
- Qazaqstanda jylyna 2-3 mln teri bosqa shirip jatyr dep baıbalam salyp júr. Bul statıstıka shyn boldy degenniń ózinde kúnine 700 tonna teri óńdeıtin zaýytqa ol buıym da emes. Aıyna 21 myń tonna teri kerek. 21 myń tonnańyz 1 mln dana teri degen sóz. Bir zaýyt qana aıyna 1 mln tonna teri qabyldaıdy degen sóz. Ony taýyp berýdiń ózi qıyn bolaıyn dep tur.
-Áńgimemizdi túıindeıikshi. Sonda óńdelmegen terige baj salyǵyn qaldyrýdan memleket ne utady?
- Áńgime baj salyǵynda ǵana emes. Shıki terini bas-kózsiz eksporttaý – eń ońaı joly. Onyń ıgiligin elden teri jınap satatyndar ǵana kóredi.
Al teri óńdeýge ınvestıtsııa tartyp, shıkizat retinde emes, jelatın, bylǵary, buıym etip satsaq, onyń mýltıplıkatıvtik áseri bolady. Bul jol qıyn shyǵar. Biraq zaýyttarda qosymsha jumys oryndary ashylady. Óz malymyzdyń terisin ózimiz óńdep, aıaqkıim, belbeý, jıhaz qaptamasy retinde paıdalana bastaımyz. Óńdelgen ónim degenińiz – qosylǵan qun. Qosylǵan qun degenińiz –laıyqty eńbekaqy. Sovet kezinde Qazaqstannyń terisiniń 90 paıyzy birinshi, ekinshi surypqa jatqan eken. Ózbekstan terisiniń 70-80 paıyzy qazir birinshi, ekinshi surypqa jatady. Qazaqstan boıynsha sapasy eń jaqsy teriler Shymkent jaqtan keledi. Basqa jerde teri baǵasy 10 dollar bolsa, olarda - 20 dollar. Óıtkeni Tashkentke jaqyn bolǵandyqtan, baǵany teńestirip ustap otyrady. Qazir Ózbekstannyń terileri Qytaıda 50 dollarǵa satylady. Al Qazaqstandaǵy eń sapaly degeni 30-35 dollardan aspaıdy. Qalypty teriler 10-15 dollardan ketip jatyr. Aıyrmashylyqty kórip otyrsyz ba?
Biz shıki teriniń eksportyna múddeli at tóbelindeı toptyń jaǵdaıyn jasaýymyz kerek pe, álde salany keshendi damytyp, irgedegi eldermen básekelese alatyn deńgeıge jetýimiz kerek pe? Menińshe, ekinshi joly durys.
-Áńgimeńizge rahmet! Іsińiz alǵa bassyn!