BUU mıssııasy jáne Qazaqstannyń Uıymdaǵy róli
«QazAqparat» HAA strategy2050.kz saıtynyń BUU mıssııasyna, bıylǵy mereıtoılyq sessııasynyń mańyzdylyǵyna jáne Qazaqstannyń Uıymdaǵy qyzmetine arnalǵan maqalasyn usynady.
BUU mıssııasy
Birikken Ulttar Uıymy 1945 jyly Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin halyqaralyq qatynastyń beıbit jáne qaýipsiz qalpyn saqtaý maqsatynda quryldy. Uıym bul maqsatqa áskerı-saıası janjaldardyń aldyn alý, taraptardyń tatýlasýyna túrtki bolý, bitimgershilik mıssııasyn oryndaý mehanızmderi arqyly qol jetkizedi. BUU janynan qurylǵan Qaýipsizdik Keńesi halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti saqtaýǵa jaýapty mańyzdy organ. Uıymnyń Bas Assambleıasy men Bas hatshysy, BUU-nyń basqa organdary osy jumysta birin-biri ózara tolyqtyryp otyrady.
Uıymnyń Jarǵysynda kórsetilgendeı, onyń negizgi maqsattarynyń biri - «ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı jáne gýmanıtarlyq sıpattaǵy halyqaralyq máselelerdi sheshýde yntymaqtasý». BUU bul mıssııany alǵashqy ret Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin Eýropada bastap, «kári qurlyqty» qalpyna keltirýge uıytqy boldy . Qazirgi ýaqytta halyqaralyq qaýymdastyq BUU-ǵa azyq-túlik, turǵyn úı, medıtsınalyq qural-jabdyqtar men materıaldyq-tehnıkalyq qoldaýdy qosa alǵanda, tótenshe jáne uzaqmerzimdi kómek operatsııalaryn ótkizý boıynsha júginedi. BUU álemniń ár túkpirindegi el úkimetteri men halyqaralyq uıymdardyń, túrli mekemelerdiń qoldaý sharalaryn uıymdastyrýshy ári katalızatory bolyp otyr.
1945 jyly qurylǵannan beri BUU «ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı jáne gýmanıtarlyq sıpattaǵy halyqaralyq máselelerdi sheshýde ózara yntymaqtasýǵa, sondaı-aq násildik, jynystyq, tildik nemese dinı kózqarastaryna qaramastan barlyq adamdardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qoldaýǵa» erekshe nazar aýdarady. Adamdardyń ál-aýqatyn arttyrý BUU qyzmetiniń basty baǵyttarynyń biri bolyp qala beredi. Osy ýaqyt aralyǵynda álemde damý týraly túsinik ózgerdi. Qazirgi ýaqytta kóptegen elder turaqty damý degenimiz — órkendeý men ekonomıkalyq múmkindikterdi keńeıtýge, halyqtyń ál-aýqatyn nyǵaıtý jáne qorshaǵan ortany qorǵaýǵa, adamdardyń ómirin jaqsartýǵa jol ashý degen pikirdi ustanady.
Birikken Ulttar Uıymy Jarǵysynyń kirispesinde «halyqaralyq sharttar men quqyqtyń basqa da qujattarynan shyǵatyn talaptarǵa ádildik pen qurmetti saqtaý» mindeti qoıylǵan edi. Uıym jumysynyń alǵashqy kezeńinen bastap halyqaralyq quqyqty saqtaý jáne nyǵaıtý máselesi mańyzdy bolyp tabylady. Bul jumys kóptegen baǵyttar boıynsha: sottar, trıbýnaldar, kópjaqty sharttar arqyly júzege asyrylady. Al beıbit mıssııalardy ótkizý, sanktsııalar engizý nemese halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikke qater tóngen jaǵdaıda kúsh qoldanýǵa ruqsat beretin organ – Qaýipsizdik keńesi. Bul ókilettikter Qaýipsizdik Keńesine BUU Jarǵysyna sáıkes júktelgen. Osylaısha, BUU Jarǵysy halyqaralyq quqyqtyń mańyzdy qujaty bolyp sanalady jáne BUU-ǵa múshe memleketter ony saqtaýǵa mindetti. Uıym Jarǵysy memleketterdiń egemendigi, teńdiginen bastap, kúsh qoldanýǵa tyıym salý sııaqty halyqaralyq qatynastardyń negizgi prıntsıpterin qamtıdy. «Adam quqyqtary» termıni BUU Jarǵysynda jeti ret aıtylǵan eken. Bul adam quqyqtaryn qorǵaý máselesi Uıymnyń negizgi maqsaty men basqarý prıntsıpine aınalǵanyn kórsetedi.
Qazaqstandaǵy BUU qyzmeti
BUU-nyń Qazaqstandaǵy qyzmeti 1993 jyly bastaldy. 1992 jylǵy 5 qazanda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaev pen sol kezdegi BUU Bas hatshysy Býtros Býtros Galı kelisimge qol qoıdy. 2017 jyly BUU-nyń elimizdegi agenttikteri Elordaǵa kóship, Óńirlik agenttikter Almaty qalasynda qaldy. Qazirgi ýaqytta BUU-nyń Qazaqstandaǵy turaqty úılestirýshisi bolyp Norımasa Shımomýra qyzmet etedi.
BUU-nyń elimizdegi qyzmet toby halyqpen jáne Úkimetpen, sondaı-aq basqa da seriktestermen birlesip, halyqtyń barlyq toptarynyń, ásirese áleýmettik osal turǵyndardyń qolaıly jáne qaýipsiz ómir súrý máselesin qarastyrady. BUU komandasy ekonomıkalyq jáne áleýmettik damý men densaýlyq saqtaý, qorshaǵan ortany qorǵaý, tabıǵı apat jaǵdaıynda kómek kórsetý, tıimdi basqarý men adam quqyqtaryn ilgeriletý, genderlik teńdik jáne áıelderdiń múmkindikterin keńeıtý boıynsha jumys isteýde. BUU óz baǵdarlamasyn ázirleý men iske asyrý barysynda Qazaqstannyń ulttyq múddesi men strategııalyq basymdyqtaryna súıenedi.
Qazaqstandaǵy BUU komandasy Úkimet, azamattyq qoǵam jáne jeke sektormen kelesi máseleler boıynsha yntymaqtastyq jasaıdy:
- ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası modernızatsııa arqyly deni saý halyq, «jasyl ekonomıka», damyǵan bıznes jáne barshanyń teń quqyǵy qamtylǵan bolashaqqa qol jetkizý;
- barlyq azamattardyń, ásirese áleýmettik osal toptaǵy adamdardyń quqyqtary men ál-aýqatyn qorǵaý jáne nyǵaıtý arqyly ınklıýzıvti qoǵam qurý;
- azamattardyń teń quqyǵyn qamtamasyz etý maqsatynda barlyq deńgeıdegi múddeli taraptardyń áleýetin damytý jáne jaýapkershiligin nyǵaıtý;
- kópjaqty jáne óńirlik yntymaqtastyqty ilgeriletý, ásirese gýmanıtarlyq kómek pen turaqty damý maqsatyndaǵy qoldaý.
2015 jylǵy qyrkúıekte BUU-nyń 2015 jyldan keıingi jahandyq damýynyń jańa kún tártibin qabyldaý máselesi qaraldy. Nıý-Iorktegi BUU shtab-páterinde bas qosqan álemniń 193 eliniń basshylary qatarynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaev ta boldy. Kún tártibine sáıkes, 17 maqsat pen 169 ındıkatordan turatyn 2016-2030 jyldarǵa arnalǵan turaqty damýdyń jahandyq maqsattary (TDM) qabyldandy. TDM kedeıshilikti joıýǵa, barlyǵyna teń múmkindikter berý jáne álemniń ekonomıkalyq, ekologııalyq, áleýmettik t.b problemalaryn elder arasyndaǵy tyǵyz yntymaqtastyq arqyly qorǵaýǵa baǵyttalǵan. Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy BUU júıesi elimizdiń EYDU standarttaryna qol jetkize otyryp, álemniń eń damyǵan 30 eliniń qataryna kirý maqsatyn tabandy túrde qoldaıdy. 2030 jylǵa deıingi Turaqty damýdyń jahandyq kún tártibi men Turaqty damýdyń 17 maqsaty (TDM) «Qazaqstan-2050» Strategııasy men tıisti reformalarǵa qol jetkizýde kómektesetin qural bolyp tabylady.
QR Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev 1992-2016 jyldar aralyǵynda BUU-nyń Nıý-Iorktegi shtab-páterine 11 ret issaparmen baryp, BUU Bas Assambleıasynyń jumysyna birneshe ret qatysty. Elbasy BUU Bas Assambleıasynyń 70-shi mereıtoılyq sessııasyna, sondaı-aq 2015 jylǵy qyrkúıekte Turaqty damý maqsattary jónindegi BUU sammıtine qatysty. 2011 jylǵy naýryzda Qazaqstan men BUU tarıhynda tuńǵysh ret elimizdiń ókili – Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev BUU Bas Hatshysynyń orynbasary, BUU-nyń Jenevadaǵy bóliminiń dırektory laýazymyna taǵaıyndaldy. Q.Toqaev osy laýazymda 2013 jylǵy 16 qazanǵa deıin jumys istedi. BUU burynǵy Bas hatshysy Pan Gı Mýnnyń aıtýy boıynsha, Q.Toqaev soǵystan keıingi aralyqta BUU Jeneva ofısiniń eń tabysty basshysy boldy. 2016 jyly 28 maýsymda BUU-nyń Nıý-Iorktegi shtab-páterinde daýys berý nátıjesinde Qazaqstan BUU-ǵa múshe 193 memleketten 138 daýys jınap, alǵash ret 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty emes múshesi bolyp saılandy. Bul – táýelsiz Qazaqstan tarıhyndaǵy mańyzdy oqıǵanyń biri. Qazaqstan men BUU yqpaldastyǵynyń jalǵasy retinde 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan yntymaqtastyqtyń ramkalyq baǵdarlamasyn aıtamyz. Onda adamı kapıtal, teń múmkindik, tıimdi ınstıtýttar, adam quqyǵy men genderlik teńdik, turaqty qorshaǵan orta jáne ınklıýzıvti ekonomıkalyq damý syndy 5 baǵyt qamtylǵan.
Qazaqstannyń BUU-ǵa kirýi halqymyzdyń táýelsizdik pen bostandyqqa degen kóp ǵasyrlyq umtylysynyń jemisin bildiredi, onyń álemdik órkenıettiń damýyna qosqan úlesin kórsetti. Kóp salaly halyqaralyq forýmnyń tolyq múshesi bola otyryp, Qazaqstan álemdik qoǵamdastyqqa tolyqqandy ıntegratsııalaný múmkindigine ıe boldy. Qazaqstan BUU múshe bolyp kele jatqan 27 jylda halyqaralyq qaýymdastyqqa ıntegratsııalanyp qana qoımaı, óz ınıtsıatıvalaryn tabysty iske asyryp keledi:
- Qazaqstan usynǵan Azııadaǵy ózara senim sharalary jónindegi keńes(AÓSShK) Azııa qurlyǵyndaǵy memleketterdiń turaqtylyǵy men qaýipsizdigine arnalǵan platforma bolyp sanalady. 2020 jyly 24 qyrkúıekte ótken AÓSShK múshe-elderdiń SІM kezdesýinde uıymnyń tóraǵalyǵy Tájikstannan Qazaqstanǵa aýysty. 1992 jyly BUU Bas Assambleıasynyń 47-sessııasynda AÓShSK shaqyrý týraly elimizdiń usynysy óziniń ómirsheń ekendigin kórsetip keledi.
- 29 tamyzdyń Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúni retinde bekitilýinde Qazaqstannyń yqpaly zor boldy. Sebebi, 1996 jyly elimiz ıadrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý shartyna qol qoıyp, beıbit jáne qarýsyz álem qurýdyń beldi memleketine aınaldy. Bıyl tamyzda ótken BUU BA arnaıy sessııasynda Elbasy N.Nazarbaevtyń ıadrolyq qarýsyz álem qurýdaǵy erekshe úlesi atap ótildi.
- Qazaqstan BUU Jarǵysy men halyqaralyq sharttarynda bekitilgen qundylyqtardy berik saqtaıtynyn dáleldep keledi. Máselen, 2020 jyly 23 qyrkúıekte elimiz Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq paktiniń ekinshi Fakýltatıvtik hattamasyna qol qoıyp, ólim jazasyna tyıym salatynyn jarııalady. Qujat QR Parlamentiniń ratıfıkatsııasynan keıin kúshine enedi. Qujatqa qol qoıý – ólim jazasyn qoldaný aıasyn birtindep taryltý jáne qylmystyq zańnamany izgilendirý baǵytynyń jalǵasy.
Elbasy N.Nazarbaevtyń BUU QK otyrysyndaǵy baıandamasy
Ulttar uıymyna – 75 jyl
BUU 75 jyldyǵy álemdegi aýmaly-tókpeli kezeńmen tuspa-tus kelip otyr. Densaýlyq saqtaý salasyndaǵy buryn-sońdy bolmaǵan daǵdarystyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik saldary kúrdeli bolmaq. Osyndaı jaǵdaıda halyqaralyq qaýymdastyqtyń, ásirese damyǵan memleketterdiń birlesip sheshý joldaryn qaraıtyny nemese ózara saýda-ekonomıkalyq teketires, senimsizdik pen turaqsyzdyqtyń kúsheıetini belgisiz bolyp otyr. 2020 jyl birtutas adamzat otbasynyń qıly kezeńnen shyǵý múmkindikterin talqylaıtyn dıalog jyly bolýy kerek edi. Bıyl Birikken Ulttar Uıymy «BUU75» jalpyhalyqtyq pikirtalasyn uıymdastyrdy. Klımattyq daǵdarystan bastap, halyqtyń mıgratsııasy men tehnologııalyq ózgeristerge deıingi máselelerdi talqylaýǵa BUU resmı jáne beıresmı dıalogtar ashyp, 193 memleket ókilderin onlaın-oflaın túrde tartýda. BUU adamdardy birigýge jáne óziniń 100 jyldyq mereıtoıyna, ıaǵnı 2045 jylǵa qaraı damyǵan álem modelin qurýǵa shaqyryp otyr. Osyǵan oraı uıym:
- Bizdiń bolashaǵymyz qandaı bolady?
- Biz durys jolmen kelemiz be?
- Aramyzdaǵy alshaqtyqty joıý úshin ne isteý kerek? – degen suraqtardy ortaǵa saldy. Óz bolashaǵyna beı-jaı qaramaıtyn azamattar osy suraqtarǵa baılanysty óz úmitteri men múmkindikterin, keleshek qaýip-qaterdi eńserýge qatysty ózindik nusqalaryn ázirleıdi. Sonymen qatar qoǵamdyq saýalnama jasalyp, BAQ materıaldaryna taldaý júrgiziledi. Jınalǵan pikirler men ıdeıalar álemdik kóshbasshylarǵa usynylyp, keńinen nasıhattalady.
Osy jolǵy BUU BA 75-sessııasy vırtýaldy formatta ótti jáne qatysýshylardyń mańyzdy usynystary, ótkir málimdemelerimen erekshelendi. AQSh Prezıdenti D.Tramp COVID-19-dy «Qytaı vırýsy» dep atap, osy indetti dúnıejúzine taratqan Qytaıdy jaýapqa tartý kerektigin aıtty. Qazir 188 elde 32,1 mln adam aýrýǵa shaldyǵyp, 982 myń adam qaıtys bolǵan eken. Al Qytaı tarapy qyrǵı-qabaq soǵys júrgizbeıtinin, gegemonııa men ekspansııaǵa, protektsıonızmge, birjaqty sheshimge qarsy shyǵatynyn málimdedi. DDU óz kezeginde álemdik qaýymdastyqtyń nazaryna kelesideı úsh úndeýdi usyndy:
- Alǵashqy úndeý COVID-19 vırýsyna qarsy kúres quraldaryna teń qoljetimdilikti qamtamasyz etý qatysty. DDU elderdi densaýlyq saqtaý júıesin nyǵaıta otyryp, búkil álemde COVID-19 dıagnostıkasy men emdeý quraldaryn, indetke qarsy vaktsınany ázirleýdi, óndirýdi jáne teń taratýǵa shaqyrady.
- Ekinshi úndeý turaqty damý maqsattaryna jetý qarqynyn saqtaýmen baılanysty. Pandemııa densaýlyq saqtaý jáne damý salasyndaǵy ondaǵan jylda jetken jetistikterdi joqqa shyǵardy. DDU zertteýine sáıkes, pandemııa saldarynan elderdiń 90%-y bazalyq medıtsınalyq kómek kórsetýde qıyndyqtarǵa tap bolǵan.
- Úshinshi úndeý kelesi pandemııaǵa birlesip daıyndalýǵa baılanysty. COVID-19 pandemııasy alańdaýshylyq pen eskertýlerge qaramastan, álemdik qaýymdastyqtyń oǵan medıtsınalyq, áleýmettik, tipti psıhologııalyq turǵyda óte nashar daıyndalǵanyn kórsetti.
COVID-19 pandemııasy álemdik qaýymdastyqty dezorıentatsııa, belgisizdik pen qaýqarsyzdyq jaǵdaıyna dýshar etti. Sol úshin DDU-men kópjaqty yntymaqtastyq pen ózara is-qımylǵa daıyndyq bolýy tıis.
QR Prezıdenti Q.Toqaev BUU 75-jyldyǵyna arnalǵan Joǵary deńgeıdegi is-sharada jáne Jalpysaıası debattarynda sóz sóıledi. Joǵary deńgeıdegi sharada Q.Toqaev BUU óz tarıhynda qıly kezeńderden ótkenin, birqatar múmkindikterdi jiberip alǵanyn, degenmen balamasyz ámbebap uıymǵa aınalǵanyn aıtty. Ol BUU jarǵysynda bekitilgen maqsat-murattar iske aspaıdy degen pikirge senbeıtinin, anarhııaǵa jol bermeı, kúsh biriktirý kerektigine toqtaldy.
Jalpysaıası debatta Memleket basshysy saıası ultshyldyq pen saýda protektsıonızmi sebebinen «jahandyq toqyraý» kúsheıgenin aıtty. Qazaqtyń bas aqyny Abaıdyń sózinen mysal keltire otyryp, Q.Toqaev «Jańa álem» paradıgmasyn qurýda adamgershilik paryzdy umytpaýǵa shaqyrdy. Prezıdent saýda soǵysy, ózara túsinispeýshilik pen senimniń azaıýy ornyqty damýǵa nuqsan keltiretinin aıta kelip, syn-qaterdi eńserýdiń birneshe naqty jolyn usyndy:
- Transshekaralyq sý resýrstaryn utymdy paıdalaný maqsatynda Óńirlik sý jáne energetıkalyq konsortsıým qurý;
- halyqaralyq terrorızmge qarsy turý úshin úlken alıans quryp, Terrorızmnen ada álemge qol jetkizý tártibi Kodeksine qosylý;
- «ıAdrolyq bestikke» kiretin elderdiń Semeı shartyn ratıfıkatsııalaýy;
- BUU-nyń Damý maqsatynda volonterlerdi jumyldyrýdyń halyqaralyq jylyn jarııalaý;
- damýshy elderdiń medıtsınalyq mekemelerindegi ulttyq ınstıtýttardy jańǵyrtý;
- COVID-19-ǵa qarsy vaktsına ázirleýde ınvestıtsııa jáne saýda jónindegi jan-jaqty halyqaralyq kelisim ornatý;
- Bıologııalyq qaýipsizdik jónindegi halyqaralyq agenttik qurý. BUU aıasynda Aýrýlar men bıologııalyq qaýipsizdikti baqylaý jónindegi óńirlik ortalyqtar jelisin qurý;
- halyqaralyq medıtsınalyq-sanıtarlyq erejelerdi qaıta qaraý.
Prezıdent óz sózinde qalyptasqan jáne pandemııa jaǵdaıynda kúrdelene túsken medıtsınalyq, áleýmettik, ekonomıkalyq, sondaı-aq ıadrolyq, ekologııalyq, quqyqtyq jáne qaýipsizdik problemalaryna jeke-jeke toqtalyp, óz pikiri men ortaq sheshimderdiń nusqasyn ortaǵa saldy. Jalpy, BUU halyqaralyq belsendi qyzmetine qaramastan, álemdegi ashtyq pen joqshylyqtyń, qylmys pen aýrý túrleri, sanktsııalar men saýda soǵysy, shekaralyq, ultaralyq qaqtyǵys, senimsizdik pen belgisizdik azaımaı tur. Osyndaı jaǵdaıda Qazaqstan tarapy qashanda bitimgerlik pen mámile, dıalog pen birlesip is-qımyl jasaýdyń prıntsıpterin berik saqtap keledi. Elimizdiń zamanaýı únqatýlarǵa Ulttar uıymymen birlese bergen jaýaptary postpandemııalyq kezeńde óz jemisin kórsetedi degen senimdemiz.
Avtor: Oljas Beısenbaev
Foto: Ashyq Derekkóz