Búgin - saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alatyn kún
Osy kezeńde komıssııa HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jumystaryn júrgizdi. Memlekettik komıssııa quramynda 425 ǵalym men zertteýshi, onyń ishinde 260-tan asa maman aımaqtyq komıssııada eńbek etti. Olar Qazaqstannyń túkpir-túkpirindegi 60-tan astam memlekettik jáne vedomstvolyq arhıvte saqtalǵan qujattardy zerdeledi. Sonyń arqasynda 2,6 mıllıonnan astam qujat pen materıaldan qupııa belgisi alynyp tastaldy.
Memlekettik komıssııa saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan 311 myńnan astam adamdy aqtaý úshin qoldanystaǵy zańnama aıasynda naqty jumys júrgizdi. Osy eńbektiń qorytyndysyn ǵylymı turǵyda rásimdeý úshin jınalǵan materıaldardyń 72 tomdyq jınaǵy bir serııamen ázirlendi.
Qazir osy komıssııanyń jumysyn Prezıdent tapsyrmasymen qurylǵan XX ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin materıaldaryn zerdeleý ortalyǵy jalǵastyryp otyr. Bul ortalyqqa arnaýly memlekettik arhıvterden repressııa qurbandaryna qatysty 688 myńnan astam is jáne 48 myńǵa jýyq esepke alý kartochkasy berilgen. Atalǵan qujattar tsıfrly formatqa kóshirilip, elektrondy qor jasaqtalyp jatyr.
Resmı derekterge súıensek, Stalın zamanyndaǵy qýǵyn-súrginniń kezinde ǵana Qazaqstan aýmaǵynda Karlag, Steplag, ALJIR sııaqty 11 arnaıy lager bolǵan. Ondaǵy 2 mıllıonǵa jýyq tutqynnyń besten bir bóligi ózge respýblıkalardan aıdap ákelindi. Naqtyraq aıtsaq, 800 myń alman ultynyń, 550 myń Kavkaz halyqtarynyń ókili, 18,5 myń káris pen Qıyr Shyǵys halyqtary kúshpen kóshirilip ákelindi. Jalpy HH ǵasyrda qazaq jerine Máskeýdiń pármenimen 5,6 mln bógde eldiń azamattary kóshirildi. Bul sol kezdegi qazaq halqynyń sanynan kóp edi, óıtkeni ulttyń basym bóligin eki tolqynmen júrgen alapat asharshylyqtar joıyp ketken bolatyn.
1921 jáne 1954 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda 3,7 mln adam sottalyp, 640 myńy atylǵan. Sonyń ishinde saıası sebeppen 103 myń adam sottalyp, 25 myń adam saıası sebeppen atylǵan. Bul 25 myń adamnyń arasynda elde basshylyq qyzmetter atqarǵan 650 adam da bar. Qazir Alash arystary degen atpen ulyqtalyp júrgen asyl tulǵalardyń bári osy 650 adamnyń qatarynda boldy.
Saıası qýǵyn-súrgin degende eske asharshylyq ta túsedi. Ókinishke qaraı, ǵalymdar da, resmı tarıh ta asharshylyqtan ajal qushqan qazaq sany týraly bir toqtamǵa kele almaı júr. Bir derekterde 1921-22 jáne 1930-1933 jyldary júrgen asharshylyqtardyń kezinde qyrylǵan qazaqtyń sany 1 mln adam delinse, taǵy bir kózderde 2-3 mln adamǵa jetkeni aıtylady. Taǵy bir top asharshylyq jalmaǵan býynnyń jalpy sanyn 4-5 mıllıonǵa deıin aparyp tireıdi.
Jalpy jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly zań alǵash ret 1993 jyldyń 14 sáýirinde qabyldanǵan bolatyn. Sodan bergi 30 jyldyń ishinde qujat 7 ret jańartylypty. Sońǵy jańartý 2023 jyldyń 19 sáýirinde engizilgen. Zańdaǵy aqtalýǵa jatatyn tulǵalar men aqtalýǵa jatpaıtyn tulǵalardyń sanaty 30 jyl burynǵy redaktsııasyndaǵydaı ózgerissiz qalǵan. Tek 6-baptyń «a» tarmaǵyndaǵy «zorlyq-zombylyq» degen sózdiń ornyna «terrorızm» degen sóz qoıylǵan.
Sonymen, qoldanystaǵy zań boıynsha saıası-qýǵyn súrgin qurbany retinde jappaı aqtalýǵa jatatyn tulǵalar mynandaı aıyptary úshin sottalǵan bolýy kerek:
4-bap. Mynadaı aıyptary úshin sottalǵandardyń bári aqtalǵan adamdar dep jarııalanady:
a) revolıýtsııaǵa qarsy úgit-nasıhat júrgizgeni;
b) shirkeýdi memleketten bólý týraly erejelerdi buzǵany (dinı toptardyń alym qarajattaryn kúshteý arqyly jınaǵany, dinı quryptardy atqarýǵa bóget jasaǵany úshin aıyptaý boıynsha sotqa tartý jaǵdaılarynan basqa retterde), ıaǵnı 1958 jylǵy 25 jeltoqsandaǵy «Memlekettik qylmystar úshin qylmystyq jaýapkershilik týraly» KSRO Zańy qabyldanǵanǵa deıin qoldanylǵan RKFSR Qylmystyq kodeksiniń 58, 122, 123, 125, 126-baptary boıynsha;
v) keńeske qarsy úgit jáne nasıhat júrgizgeni;
g) meshit pen shirkeýdi memleketten jáne mektepti meshit pen shirkeýden bólý týraly zańdardy buzǵany;
d) KSRO-nyń qoǵamdyq qurylysyn dattaıtyn qasaqana ótirik qaýesetter taratqany úshin, ıaǵnı Qazaq KSR Qylmystyq kodeksiniń 56, 130 (1992 jylǵy 26 maýsymdaǵy Qazaq KSR-iniń Zańy qabyldanǵanǵa deıin qoldanylǵan redaktsııada) 170-1 baptary boıynsha.
5-bap. Mynadaı saıası sebeptermen sottalǵan adamdardyń bári aqtalýǵa jatady:
a) memlekettik jáne basqa qylmystary úshin sottalǵandar;
b) saıası qýǵyn-súrgindermen baılanysty jazasyn ótep jatqan bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynan, aıdaýdan, jer aýdarýdan, arnaıy qonys aýdarýdan, ne bas bostandyǵyn shekteı otyryp yqtııarsyz eńbekke tartý oryndarynan qashyp shyqqany úshin sot emes organdar sheshimderimen sottalǵandar nemese jazalanǵandar;
v) saıası tutqyndardyń bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynda qarsylasý qozǵalysyna qatysqany úshin sot emes organdar sheshimimen sottalǵandar nemese jazalanǵandar;
g) Búkilodaqtyq Tótenshe Komıssııa, Saıası bas basqarma - Aıryqsha Saıası bas basqarma, Ishki ister halyq komıssarıaty basqarmasy - Ishki ister halyq komıssarıaty, Memleket qaýipsizdigi mınıstrligi, Ishki ister mınıstrligi organdarynyń, prokýratýra men onyń alqalary, «aıryqsha keńester», «ekilik», «úshtik», sot qyzmetin júzege asyratyn basqa da organdar sheshimderi boıynsha qylmystyq jazaǵa tartylǵandar.
6-bap. Osy Zańnyń 5-babynda atalǵan, sottar negizdep aıyptaǵan, sondaı-aq sot emes organdardyń sheshimderimen qylmystyq jazaǵa tartylǵan, isterinde myna tómendegi jasaǵan qylmystary jetkilikti dáleldengen adamdar aqtalýǵa jatpaıdy:
a) shetelge qashyp nemese ushyp ketýden basqa Otandy satýdyń barlyq formalary; qarýly kóterilis nemese qarýly bandylar quramynda Respýblıka aýmaǵyna revolıýtsııaǵa qarsy maqsatta basyp kirý jáne olar jasaǵan kisi óltirýlerge, basqa da kúsh kórsetý áreketterine; timiskilik, zorlyq-zombylyq, búldirý áreketterine qatysý;
b) jaı halyq pen áskerı tutqyndarǵa qatysty kúshteý áreketteri, sondaı-aq Uly Otan soǵysy kezinde osyndaı áreketter jasaýyna basqynshylar men Otanyn satqandarǵa dep berýshilik;
v) qarýly bandylardy uıymdastyrý jáne olar jasaǵan kisi óltirýlerge, basqa kúshteý áreketterine qatysý.