Búgin – Halyqaralyq dıplomatııadaǵy áıelder kúni
Dıplomatııadaǵy áıelder ókildiginiń tarıhy
BUU Bas Assambleıasynyń 24 maýsymda Halyqaralyq dıplomatııadaǵy áıelder kúnin belgileýi dıplomatııadaǵy áıelderdiń jetkiliksiz ókildigin sheshý boıynsha júrgizilip jatqan kúsh-jigerdi kórsetedi. Bul kún búkil álem boıynsha dıplomatııalyq rólderde genderlik tepe-teńdikti qamtamasyz etýde qol jetkizilgen qadamdar men qıyndyqtardy eske salady.
«Tarıhı turǵydan dıplomatııada áıelder ókildiginiń sany mardymsyz boldy. Ǵasyrlar boıy áıelderge dıplomattar sııaqty memlekettik qyzmette jumys isteýge tyıym salyndy. 1920 jyldardyń basynan bastap áıelderdiń tańdaýyn shekteıtin zańdyq kedergiler joıyla bastady. Alaıda áleýmettik normalar men teris pikir áldeqaıda uzaq saqtaldy. Máselen, 1945 jyly BUU Jarǵysyna qol qoıǵan 850 delegattyń tórteýi ǵana áıelder boldy. Sodan beri ekijaqty dıplomatııada jáne Birikken Ulttar Uıymynda áıelder ókildiginiń artýy baıqaldy, biraq progress baıaý boldy. Sheshim qabyldaıtyn halyqaralyq keńistikte áıelderdiń qatysýy jıi bolmaıdy jáne qurylymdyq kedergiler saqtalýda», - delingen BUU-nyń Qazaqstandaǵy keńsesi usynǵan málimette.
Sondyqtan da taıaýda Qazaqstannyń qurmetti Elshisi Mádına Jarbosynovanyń Ortalyq Azııadan tuńǵysh áıel retinde Áıelderge qatysty kemsitýshiliktiń barlyq nysandaryn joıý jónindegi komıtetiniń (CEDAW) 2025-2028 jyldarǵa músheligine saılanýy jahandyq dıplomatııadaǵy qazaq áıelderi úshin taǵy bir mańyzdy beles boldy.
BUU eń úlken jetistikteriniń biri 1948 jyly áıel-dıplomat Eleonora Rýzvelt hanym jetekshilik etken Adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklaratsııasyn qabyldaý boldy. Adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklaratsııasy erler men áıelderdiń teń quqyqtaryn negizgi adam quqyǵy retinde moıyndady jáne áıelderdiń Lıberııa men Irlandııadaǵy beıbitshilik úderisterine qatysýy uzaq tabysqa jetýdegi áıelderdiń negizgi rólderiniń eki mysaly ǵana.
Osyǵan qaramastan dıplomatııada negizinen er adamdar basym bolyp qala beredi, tek 28 elde áıelder memleket jáne úkimet basshylary qyzmetin atqarýda. Jaqynda Klaýdııa Sheınbaým hanymnyń Meksıkanyń tuńǵysh áıel prezıdenti bolyp saılanýymen olardyń sany jaqyn arada 29-ǵa jetedi. Mınıstrlik deńgeıinde áıelder syrtqy ister portfolıosynyń shamamen 25% ǵana ıelenedi. Qazaqstanda sonaý 1966 jyly Baljan Bóltirikova Qazaq KSR túńǵysh áıel Syrtqy ister mınıstri bolyp taǵaıyndaldy. Keıin, 1989-1991 jyldar aralyǵynda Elshi Aqmaral Arystanbekova da Qazaq KSR Syrtqy ister mınıstri qyzmetin atqardy. Sodan beri Qazaqstan syrtqy ister mınıstri laýazymyna birde-bir áıel taǵaıyndalǵan joq. Búginde respýblıkada Syrtqy ister Vıtse-mınıstri Názıra Nurbaeva hanym bar jáne mınıstrliktegi bedeldi shenderde áıelder qyzmetkerlerdiń basym bóligin quraıdy. Keıbir elderde áıelder syrtqy ister mınıstri laýazymynda ústem. Mysaly, 1994 jyldan beri Ońtústik Afrıkada syrtqy ister mınıstrleriniń birinen basqasy derlik áıelder boldy. Bul biregeı jahandyq mártebe.
Qazaqstannyń genderlik teńdiktegi ilgerileýi
Qazaqstannyń BUU janyndaǵy Turaqty ókil qyzmetin atqarǵan bedeldi dıplomattar tobyndaǵy áıelderdiń basqa kóptegen elderge qaraǵanda anaǵurlym joǵary paıyzy bar ekeni asa kórnekti mysal. Qazaqstannyń Birikken Ulttar Uıymyndaǵy birinshi Turaqty ókili Elshi Aqmaral Arystanbekova boldy. Ol Birikken Ulttar Uıymyna múshe 176 memlekettiń ishinde tórtinshi áıel elshi retinde tirkeldi. Jeti jyldan astam qyzmet atqarǵan Elshi Arystanbekovanyń ornyna Elshi Mádına Jarbosynova (1999-2003) keldi – qazir CEDAW múshesi. Birneshe jyldan keıin Qazaqstan osy strategııalyq qyzmetke taǵy bir bedeldi áıel dıplomatty, Elshi Birǵanym Áıtimovany (2010-2013) taǵaıyndady. Bul Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymyna 1992 jyly múshe bolǵannan beri el músheliginiń basym bóligin – 32 jyl ishinde 17 jyl barysynda áıel elshi arqyly ókildik etkenin bildiredi. Bul osy kórnekti dıplomatııalyq pozıtsııada genderlik teńdestirilgen ókildiktegi biregeı jahandyq jetistik.
Qazaqstannyń qazirgi tańda halyqaralyq kópjaqty sahnadaǵy mańyzdy rólin jáne onyń beıbitshilik pen qaýipsizdikke qosqan eleýli úlesin eskere otyryp, muny júzege asyrýda qazaqstandyq dıplomat áıelderdiń mańyzdy ról atqarǵanyn moıyndaý kerek.
Birikken Ulttar Uıymyndaǵy genderlik teńdik
Birikken Ulttar Uıymynyń ózi genderlik teńsizdikpen kúresýde. Degenmen sońǵy alty jylda jetistikter jeterlik. 2020 jyly BUU joǵary laýazymdy basshylyǵy arasynda genderlik teńdikke qol jetkizildi. Uıym aldaǵy bes jyl ishinde shtab-páterde barlyq deńgeılerde teńdikke qol jetkizý jolynda. Soǵan qaramastan áli de BUU Bas hatshysy quziretinde áıel-dıplomat bolǵan emes jáne áıelder qaýipsizdikke baılanysty BUU mıssııalary men ártúrlilik óte mańyzdy bolyp tabylatyn bitimgershilik operatsııalary salasynda áli de az ókildik etedi.
Qazaqstan BUU bitimgershiligine kúshti úles qosýshy retinde BUU mıssııalaryna áıel bitimgershilerdi, sondaı-aq áıel áskerı baqylaýshylardy turaqty túrde jiberedi. Sonymen qatar Qazaqstan BUU Qaýipsizdik Keńesiniń 1325 Áıelder, beıbitshilik jáne qaýipsizdik jónindegi sheshimin júzege asyrý boıynsha Ulttyq is-qımyl josparyn qabyldady, munda áıelderdi halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdik dıalogyna kóbirek tartý jónindegi mindettemeler negizgi bolyp tabylady.
Statıstıka boıynsha dıplomatııada qaýipsizdik saıasaty salasy, mysaly, damýǵa kómek kórsetýge qaraǵanda, er adamdar basym bolyp qala beredi. Degenmen 2021 jyldan bastap Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetin taǵy bir mártebeli dıplomat áıel, elshi Aıgúl Quspan basqaryp kele jatqany nazar aýdararlyq.
«Tolyq jáne ádil ókildikke qol jetkizý úshin áıelder quqyqtaryn qoldaýǵa arnalǵan jaqsy rettelgen sharalar men saıasat qajet. Áıelderdiń teń qatysýy jolyndaǵy qurylymdyq kedergilerdi joıý kerek, óıtkeni biz álem boıynsha áıelder kóbinese Syrtqy ister mınıstrligindegi qosalqy rólderde qyzmet etetinin kórip otyrmyz. Tolyq ókildikke qol jetkizgen kezde biz ortaq Turaqty damý maqsattarymyzdy kórsetetin beıbit, ornyqty jáne ádiletti ınklıýzıvti, ádil jáne gúldengen qoǵamǵa jaqyn bolamyz», - delingen BUU-nyń Qazaqstandaǵy keńsesi taratqan aqparatta.
Birneshe el áıel dıplomattardy jaldaý, qoldaý jáne demeý saıasatyn belsendi túrde alǵa jyljytýda. Ikemdi jumys tártibi, genderlik teńdestirilgen jaldaý komıssııalary jáne tipti elshiler retinde jumysty ózara bólisý sııaqty ınnovatsııalyq sharalar – kóptegen áıel dıplomattardyń dıplomatııalyq mansabynda joǵarylaýyna múmkindik berý úshin ákimshilik qoldanatyn keıbir ádister.
Sheshim qabyldaýdyń barlyq deńgeılerinde áıelderdiń teń qatysýy – turaqty bolashaq úshin qajetti transformatsııalyq ózgeristerdi ashýdyń kilti. Olardyń qatysýy sheshim qabyldaý úrdisin jetildirip, sybaılas jemqorlyqty azaıtady jáne beıbitshilikti nyǵaıtady. Álem halqynyń jartysynyń qatysýynsyz saıasat tolyǵymen tıimdi bola almaıdy.
«Áıelderdiń dıplomatııalyq salaǵa qatysýy olardyń qoǵamdaǵy jalpy mártebesiniń aıqyn kórinisi bolyp tabylady. Barlyq sektorlardaǵy áıelderdiń daýysyn kúsheıte otyryp, biz áıelderdiń dıplomatııadaǵy kóbirek ókildigi men yqpalyna jol ashamyz. Sondyqtan 2024 jyldyń 16 maýsymynda Qazaqstanda turmystyq zorlyq-zombylyqty qylmystyq dep sanaıtyn jáne áıelder men balalardyń quqyqtaryn kúsheıtetin zańnamaǵa túzetýler kúshine enýiniń mańyzdylyǵy zor. Bul zań seksýaldyq jáne genderlik zorlyq-zombylyqpen kúresýde áıelder men qyzdardy qorǵaýǵa jáne olardyń múmkindikterin keńeıtýge baǵyttalǵan jáne Qazaqstan áıelderiniń mártebesin arttyrýdaǵy basymdylyǵyna sáıkes keledi», - delingen BUU-nyń Qazaqstandaǵy keńsesi usynǵan málimette.
Dıplomatııadaǵy genderlik teńdik jolyndaǵy nátıje
Geteborg ýnıversıtetinde júrgizilgen jańa zertteýlerge sáıkes, dúnıejúzindegi áıel elshiler úlesi 1968 jylǵy 0,9% 2021 jyly 21% deıin baıaý ósti. Alaıda bul kórsetkish aımaq jáne elder boıynsha ózgerip otyrady. 1968 jyly birde-bir aımaqta áıelderdiń 2% astamy taǵaıyndalǵan joq, al 127 jiberýshi memlekettiń 22-si ǵana múlde áıel elshilerdi taǵaıyndaǵan. 2021 jyly aımaqtyq aıyrmashylyqtar kóbirek boldy. Skandınavııalyq elder 41% áıel elshilerdi jiberse, bul kórsetkish Taıaý Shyǵys elderinde tek 12% qurady. Derekter progress aıqyn bolǵanymen, teń ókildikke jetý úshin áli úlken jol bar ekenin kórsetedi.
Osy qıyndyqtarǵa qaramastan áıel dıplomattar ózderiniń mansaptaryn qoldaý jáne áıelderdi óz elderiniń jáne halyqaralyq uıymdardyń dıplomatııalyq qyzmetterine qosylýǵa yntalandyrý úshin beıresmı jeliler men alıanstardy qurady. Qazirgi ýaqytta Qazaqstandaǵy dıplomatııalyq korpýsta áıel elshiler sany 67 elshi arasynda 11-ge jetedi, al qazaqstandyq áıel elshiler sany úsheý. Bul kórsetkish asa joǵary bolmasa da, Qazaqstan úkimetiniń áıelder múmkindikterin keńeıtýge basa nazar aýdaryp otyrǵany ańǵrylady.
Dıplomatııalyq jol tańdaýǵa shaqyrý
Bul maqalaǵa qol qoıǵandar – Soılı Mıakelıaınen-Býhanıst (Fınlıandııa Respýblıkasynyń Elshisi), Monıka Iversen (Germanııa Federatıvtik Respýblıkasynyń Elshisi), Eftalııa Kakıopýlý (Grekııa Respýblıkasynyń Elshisi), Irına Mangýle (Latvııa Respýblıkasynyń Elshisi), Keıtýmetsı Seıpelo Tandeka Metıýs (Ońtústik Afrıka Respýblıkasynyń Elshisi), Madalına Lýpý (Rýmynııa Elshisi), Eva Polano (Shvetsııa Koroldiginiń Elshisi), Ketı Lıch (Ulybrıtanııa Elshisi), Mıkaela Frıberg-Storı, (Birikken Ulttar Uıymynyń Turaqty úılestirýshisi) qazaq áıelderin halyqaralyq dıplomatııadaǵy mansapty qarastyrýǵa shaqyrady.
«Sizdiń qatysýyńyz genderlik teńdikti, beıbitshilikti ilgeriletýde jáne álemniń damýyna úles qosýda mańyzdy. Halyqaralyq dıplomatııaǵa qosyla otyryp, siz halyqaralyq qatynastardy qalyptastyrýǵa kómektesip qana qoımaı, áıelderdiń bolashaq býynyn kóshbasshylyq rólderdi tizgindeýge shabyttandyrasyz. Áıelder daýysy estiletin jáne olardyń qosqan úlesi baǵalanatyn anaǵurlym ınklıýzıvti, ádil jáne gúldengen qoǵam úshin birge jumys isteıik. Barlyǵy úshin jarqyn jáne ádil bolashaqqa baǵyttalǵan osy saıahatta bizge qosylyńyz», - delingen BUU-nyń Qazaqstandaǵy keńsesi usynǵan málimette.