Búgingi tańdaǵy basty máseleniń biri - Qyzylorda sháharynyń tazalyǵy - qala ákiminiń orynbasary
Syr boıyndaǵy belgili shahardyń búgingi tynysy men júzege asyp jatqan irgeli isteri jaıly QazAqparat tilshisine áńgimelep berdi.
- Nurhan Buqarbaıuly, Qyzylorda qalalyq ákimshiligin alańdatyp otyr dep qaı máseleni aıtar edińiz?
- Búgingi tańdaǵy basty máseleniń biri - Qyzylorda qalasynyń tazalyǵy. Qala ákimi Marhabat Jaıymbetovtiń basshylyǵymen birtalaı jumystar jasaldy. Sońǵy eki-úsh jyl tóńireginde qala jaqsy jaǵyna qaraı kóp ózgerdi. Biraq «Tártipti, tazalyqty jasamaıdy, ony ustap turady» degen qaǵıda bar ǵoı. Sonymen qatar turǵyndardy tazalyqty saqtaýǵa, qala kórkin qurmetteýge úıretýdiń de mańyzdylyǵy zor. Óıtkeni kóp adamdardyń qaladaǵy turmysqa beıimdelýi, mádenıetti saqtaý deńgeıi óte tómen. «Bul meniń úıim, meniń aýlam emes qoı» degendeı teris uǵymmen qala kósheleriniń tazalyǵyna nemquraıly qaraıtyndar az emes. Sondyqtan qala tazalyǵy rýhanı-mádenı isterdiń bastaýy ekendigin uǵyndyrý baǵytynda jumystar júrgizilýde.
Qalamyzda 400-deı kóshe bolsa, bıýdjette qarastyrylǵan qarjy tek 100 kósheni taza ustaýǵa jetedi. Osy oraıda qala ákimshiligi qarjy kólemin kóbeıtý, ár túrli qurylymdar men uıymdardy ortaq iske tartý, basqa kóshelerdi de qamtý maqsatyn alǵa qoıyp otyr. Degenmen bul bir jaqty jumys bolmaýy tıis. Turǵyndar óz tarapynan qoldaý bildirgeni jón. Árbir adam óz úıi men aýlasyn taza ustaýmen qatar qalany kógaldandyrý isine de úlesin qosqany durys.
Ótken jyly Qyzylorda qalasynyń 190 jyldyǵy atalyp ótti. Sonyń qarsańynda bastalǵan kósheler men ǵımarattardy jańartý, gúl egiletin alańdardy kóbeıtý isi jalǵasyn taýyp keledi.
- Aldaǵy kúnderi ótetin mańyzdy mádenı is-sharalarǵa toqtalyp ótseńiz?
- Qalamyzda Qazaqstan Konstıtýtsııasynyń 15 jyldyǵy keń kólemde atalyp ótiledi. Bilim men ǵylym, óner men mádenıet salasyndaǵy ujymdarda arnaıy is-sharalar josparlanǵan. Respýblıkalyq deńgeıde aqyndar aıtysy bolatyny kózdelýde.
Qala ákimshiligi qashanda áleýmettik máselelerge basa mán beredi. Qyrkúıektiń 1-i - Bilim kúni kele jatyr. Turmysy tómen otbasylardyń balalaryn qamtý jumysy jolǵa qoıylǵan. «Mektepke - jol» respýblıkalyq aktsııasy aıasynda kóptegen jumystar atqarylýda. Qalanyń mektepke barmaı qalatyn birde-bir balasy bolmaýy kerek. Osy máselege oraı bizde arnaıy jumys toby quryldy. Keıbir mektepke barǵysy kelmeıtin balalar bolsa, olardy aldyn-ala anyqtaý sharalary jasalyp jatyr. Qaladaǵy kásipkerlerdi, basqa da óndiristik ujymdardy osy iske tartyp, turmysy nashar otbasylardyń balalaryna kıim alyp berýge, oqýǵa qajetti quraldary men sómkesin alýyna járdem jasalady. Qala boıynsha osy sanattaǵy 1500-deı bala qamtylady. Bul memleket tarapynan bólinetin qarjydan bólek atqarylatyn ıgi ister bolmaq.
Sonymen qatar oqýshylardyń kıimderi men oqý quraldaryn satyp alýy úshin arnaıy jármeńkeler uıymdastyrýdy bastadyq. Jármeńkeni úsh apta ótkizemiz. Baǵaǵa qatysty saraptama júrgizildi. ıAǵnı, qazirgi bazardaǵy baǵamen salystyrǵanda 15-20 paıyzǵa deıin tómen. Bul da halyqqa qoldaý, kómek dep esepteımin.
- Bilim salasynyń qandaı ózekti máselesi tolǵandyrady? Aıtalyq, ońtústik óńirde mektep jetispeıdi. Qalada úsh aýysymda oqıtyn mektepter bar ma?
- Úsh aýysymda oqıtyn mektep joq. Sońǵy jyldary HHІ ǵasyrdyń talaptaryna saı jańa úlgidegi mektepter boı kóterýde. Mysaly, byltyr qalamyzda 1200 oryndyq jańa mektep paıdalanýǵa berildi. Qaraýyltóbe kentinde 300 oryndyq mektep salyndy. Bıyl, qudaı qalasa, qyrkúıek aıynda 1248 oryndyq mektep shákirtterge esigin aıqara ashady. Ol Syrdarııa shaǵyn aýdanynyń mańynda ornalasqan. Jáne de Túrkistan kóshesinde 1200 oryndyq mekteptiń qurylysy aıaqtala keldi. Tasbóget kentinde daryndy balalarǵa arnalǵan mektep salynýda. Sonymen qatar kelesi jyly Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen qolǵa alynǵan ıntellektýaldyq mekteptiń qurylysy bastalady.
Ózekti problemalar eski mektepterdiń jaǵdaıyna kelip tireledi. Olardy jóndeý, qarjy bólý, jylýmen qamtý sekildi máseleleri bar. Bul jyl saıyn aınalysyp kele jatqan jumystarymyz. Oń sheshimin tabý - basty mindetimiz.
- Ózińiz bilesiz, sońǵy jyldary ata-analardy balabaqsha máselesi tolǵandyrýda. Elbasy bıylǵy Joldaýynda da osy máselege arnaıy toqtap, alǵash ret «Balapan» baǵdarlamasy jóninde bastama kóterip, Úkimetke tapsyrma berdi. Qalada balabaqsha máselesi qalaı sheshilýde?
- Bıyldyń ózinde qazirgi zamannyń barlyq talaptaryna sáıkes «Ertóstik» jáne «Alpamys» degen 140 oryndyq eki balabaqsha paıdalanýǵa berildi. Barlyq qajetti qural-jabdyqtarymen, oıyn alańdarymen qamtamasyz etilgen. Kezinde 1990 jyldary kóp balabaqsha jekemenshikke salytyp ketti nemese keıbir mekemelerge berilgeni belgili. Qazir «Balapan» baǵdarlamasy aıasynda buryn berilip ketken balabaqshalardy keri qaıtarý jóninde jumystar júrgizilip jatyr. Qudaı qalasa, qalanyń ózinde onǵa jýyq balabaqsha keri qaıtarylatyn shyǵar dep jobalap otyrmyz. Sonymen qatar jekemenshik balabaqshalar da ashylýda. Olarǵa Úkimet te, jergilikti ákimshilik te qoldaý kórsetip otyr. Ondaı balabaqshanyń qyzmetkerlerine bıýdjetten qarjy bólinedi. Al ǵımaratty ustap turýǵa, basqa da qajetti qarajattardy tabý jeke kásipkerdiń óz mindeti.
- Bilim men densaýlyq qatar júredi ǵoı. Densaýlyq saqtaý nysandary salynyp jatyr ma?
- Bul salanyń máselelerimen negizinen oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasy aınalysady. Alaıda, aıta keter bolsam, búgingi tańda densaýlyq saqtaý salasyna memleket tarapynan erekshe kóńil bólinip jatqany bizdiń óńirde de anyq baıqalyp otyr. Jańa nysandar salýǵa jáne dári-dármekter alý úshin maqsatty bólingen qarajattar bar. Qyzylorda qalasynda da jańa emhana men aýrýhanalar salynýda. Burynǵy nysandar kúrdeli jóndeýden ótkizilýde.
Áleýmettik jaıtty aıtqanda, sońǵy jyldary turǵyndardyń kóterip júrgen bir máselesi bar edi. Ol - Uly Otan soǵysy kezinde tylda eńbek etkender, soǵystyń aýyrtpashylyǵyn kórgen jandarǵa qoldaý kórsetý. Oblystyń jeti aýdanynda 1937 jyly týǵandar da tyl ardagerleri sanatyna jatqyzylǵan eken. Al Qyzylorda qalasynyń turǵyndary 1936 jylmen shektelgen. Turǵyndardyń ótinishterin eskerip, arnaıy komıssııa qurylyp, jumys jasady. Sonyń nátıjesinde 1937 jyly týǵan qala turǵyndary da tyl ardagerleri sanatyna jatqyzyldy.
- Búkil musylmandar úshin Ramazan aıynyń mańyzy erekshe. Búgingi tańda oraza ustap, aýyz bekitkenderdiń sany jyl sanap artyp keledi. Bıylǵy jyly osy aıǵa baılanysty qalada qandaı qaıyrymdylyq sharalary ótkeli tur?
- Qazir - qasıetti Ramazan aıy. Al qyrkúıektiń 9-y kúni Oraza aıty bastalatyny belgili. Syr óńiri dinı-rýhanı máselege aıryqsha kóńil bóletini jasyryn emes. Sondyqtan oblys jáne qala kóleminde Oraza aıty bıyl erekshe atalyp ótiletin bolady. Islam dininiń qundylyqtaryn durys nasıhattaýǵa basa kóńil bólinýde. Qaıyrymdylyq sharalary jasalady. ıAǵnı, buryn shyǵysta qalaı ótetin bolsa, barynsha soǵan sáıkes máni men mazmunyn saqtap, birqatar sharalar júzege asyrylmaq. Sol kúni qalamyzda jalańtós Bahadúr babamyzdyń eskertkishi ashylatyny josparlanýda. Bahadúr - kezinde Ortalyq Azııadaǵy róli joǵary shahar bolǵan Samarqandty bılegen, batyrlyǵy men el basqara bilýi arqyly alty alashqa áıgili bolǵan tarıhı tulǵa. Sondyqtan onyń esimi men erligin búgingi urpaq bilýi úshin qalamyzda batyr babamyzdyń eskertkishi ornatylmaq.