Búgin – «Ushqynnan» bastaý alyp, ulttyń únparaǵy bolǵan «Egemen Qazaqstan»-nyń alǵashqy sany jaryq kórgen kún
Alash amanatyn abyroımen arqalap, bolashaqqa bet burǵan ult únparaǵy «Egemen Qazaqstan»-nyń ǵasyr bıigindegi ǵıbratty toıy – muqym qazaqqa ortaq mereke, aıtýly sát ekeni aqıqat. «Ushqynnan» ot alyp, kemel keleshekke batyl qadam basqan el gazetiniń rýh muzartynan úzdiksiz ún qatyp kele jatqanyna – 100 jyl! Tutas ǵasyr ult shejiresin tasqa qashaǵan qarashańyraq basylymnyń dáýir tynysyn bederleýdegi tarıhy da, taǵylymy da teńdessiz. Qazaqtyń mańdaıaldy tulǵalary eńbek etken gazet ultymyz úshin qasterli.
Bas basylymnyń alǵashqy redaktory – Halel Esenbaev
Ult basylymynyń alǵashqy redaktory Halel Esenbaev boldy. Qazirgi «Egemen Qazaqstan»-nyń («Ushqyn») alǵashqy redaktoryn anyqtap tabýda kezinde osy basylymda eńbek etken belgili jýrnalıst Tilekqabyl Boranǵalıuly kóp izdendi. Ol óziniń 1997 jyly 22 aqpan kúngi gazetimizde jarııalanǵan «Ushqynnyń» redaktory boldym...» degen maqalasynda Halel Esenbaev týraly tyń derekter keltiredi. Oral arhıvinen alynǵan ol qujatta H.Esenbaevtyń óz qolymen toltyrylǵan anketa jaýaptary men 1919 jyldyń qazan aıynda ótken Kırrevkom májilisinen hattama da bar. Avtor jınalys qaýlysynan úzindi keltire otyryp, «Ushqyn» gazetin basqarý úshin bes adamnan (Halel Esenbaev, Eshmuhamed Begalıev, Támımdar Safıev, Ámirǵalı Meńeshev, Bernııaz Kúleev) alqa múshesi saılanǵanyn jazady. Áıtse de, eń basty dálel H.Esenbaevtyń 1923 jyly ózi toltyrǵan anketa jaýaptary bolsa kerek. Onda bylaı dep jazylǵan: «Rabotal chl. redkollegıı org. Býkgýbıspolkoma «Kırgızskaıa pravda», «Dýrýstýk joly», jýrnala «Mýgalım» («Ýchıtel»), redaktorom organa Kırkraı Revkoma «Ýshkýn» («Iskra») – v 1918 ı 1919 godah, org. Býkgýbkoma «Enbek» («Trýd»), perevel na kırgızskıı ıazyk Konstıtýtsııý RSFSR ı t.p».
Ókinishtisi sol, Halel Esenbaevtan bastap 1938 jyly gazet tizginin qolyna alǵan Saqtaǵan Báıishevke deıingi 18 redaktordyń 12-si qýǵyn-súrgin jyldary jazyqsyz jala jabylyp, atylyp ketipti. Halel Esenbaev 1938 jyly atylsa, odan keıingiler – J.Aımaýytov, Á.Baıdildın, B.Maılın, S.Seıfýllın, M.Joldybaev, T.Rysqulov, O.Jandosov, O.Isaev, Ǵ.Toǵjanov, A.Mýsın, J.Sádýaqasovtar da alǵashqy redaktordyń taǵdyryn qushypty.
Baspahananyń álsizdigine, kadrlardyń jetispeýshiligine baılanysty «Ushqyn» merziminde shyqpady. 1920 jyldyń mamyr, shildesinde aıyna bir retten jaryq kórdi. Tek 1920 jylǵy qazanda Sovetterdiń quryltaı sezi shaqyrylýyna baılanysty biraz ýaqyt aptasyna eki ret shyǵaryldy. Quryltaı sezi aıaqtalǵan soń Kırrevkom organy – «Ushqyn» gazetiniń sońǵy sany 7 qazanda shyqty da, sodan soń toqtatyldy. «Ushqynnyń» 25 qazanda shyqqan 35-shi sanynda gazetti shyǵarýshylardyń usynysy jarııalandy. Ol usynysta «Ushqyn» toqtalyp, ornyna «Qazaqstan» degen atpen jańa gazet shyǵady» delingen. Biraq belgisiz sebepterge baılanysty jańa gazet «Eńbek týy» dep ata ldy. Sóıtip, 1920 jylǵy 13 qarashada Orynbor qalasynda Qazaqstan Ortalyq Atqarý komıteti men RKP(b)-nyń oblystyq bıýrosynyń organy – «Eńbek týy» gazetiniń birinshi sany jaryq kórdi. «Toqtatylǵan «Ushqynnyń» basyna keletin máselelerge jańa basshylyq jaýapty bolmaıdy», –dep jazdy «Eńbek týynyń» basshylyǵy.
«Qazaqty qazaq deıik, qateni túzeteıik»
Gazetti redaktsııalyq alqa shyǵardy. «Eńbek týy» tórt bet bolyp, 9-12 myń taralymmen aptasyna úsh qaıtara shyǵady delingen edi. Alaıda is júzinde gazet óte sırek shyqty. 1920 jyldyń qarasha, jeltoqsan aılarynda onyń úsh nómiri ǵana jaryq kórdi. Al gazettiń 4,5,6 sandary 1921 jyldyń alǵashqy aılarynda shyqty.
Sonymen, «Eńbek týynyń» da ǵumyry uzaq bolmady. Eki jyldan astam ýaqyt jaryq kórip, 1923 qańtarda shyǵýyn toqtatqan soń «Eńbekshil qazaq» degen atpen basyldy. Oktıabr revolıýtsııasynyń tórt jyldyq merekesi kúni – 1921 jylǵy 7 qarashada Orynborda RKP(b) Qyrǵyz (qazaq) Ortalyq atqarý komıtetiniń organy «Eńbekshil qazaqtyń» birinshi sany shyqty. Quramynda Sáken Seıfýllın (redaktor), Sábıt Muqanov, Amanǵalı Segizbaev jáne basqalar bolǵan redaktsııa alqasy quryldy.
Gazet redaktory Sáken Seıfýllın, sondaı-aq Mirjaqyp Dýlatov, Smaǵul Sádýaqasov, Temirbek Júrgenov, basqa da qalam qaıratkerleri basylymda ult máselesin batyl kóterip otyrdy. Sáken gazettiń 1923 jylǵy 64-shi sanyndaǵy «Ahmet Baıtursynuly elýge toldy» degen maqalasynda ult kóseminiń tarıhtaǵy róli týraly alǵash ret oı qozǵaıdy. «Ózge oqyǵan myrzalar shen izdep júrgende, qorlyqqa shydap, quldyqqa kónip, uıqy basqan qazaqtyń ulttyq namysyn jyrtyp, ulttyq aryn joqtaǵan patsha zamanynda jalǵyz-aq Ahmet edi» dep túıindeıdi. S.Seıfýllın gazetke «Manap Shamıl», Mirjaqyp Dýlatov «Madııar», Beıimbet Maılın «Shańqan» degen búrkenshik esimdermen jazyp turǵan.
Sáken Seıfýllın, joǵaryda atap ótkenimizdeı, ultymyzdyń ataýy «qyrǵyz» bolyp burmalanbaı, «qazaq» esiminiń qaıtarylýyna úlken eńbek sińirgen tulǵa. Buǵan gazettiń 1923 jylǵy 15 aqpandaǵy sanynda jarııalanǵan «Qazaqty qazaq deıik, qateni túzeteıik» degen maqalasy kýá. Onda Sáken «Qazaqstannyń Ortalyq húkimeti «kırgız» degen esimdi joıyp, «qazaq» degen esimdi qoldanýǵa jarlyq (dekret) shyǵarý kerek», – deıdi.
Iá, osyndaı aýyrtpalyqtardy bastan keshken gazettiń ataýy da birneshe ret ózgertildi. «Ushqynnan» keıin «Eńbek týy», «Eńbekshil qazaq», «Eńbekshi qazaq», keıinnen «Sotsıaldy Qazaqstan», «Sotsıalıstik Qazaqstan» ataýymen jaryqqa shyqty. Elimiz egemendik alǵan tusta aty «Egemendi Qazaqstan», 1993 jyly «Egemen Qazaqstan» bolyp ózgerdi. Al 2018 jyldyń naýryz aıynan bastap gazet ataýy latyn álipbıimen «Egemen Qazaqstan» bolyp jaryq kórip keledi.
«Egemenniń» tarıhy – bútin dáýirdiń ǵasyrlyq tarıhy
Gazettiń aty ózgergenimen, maqsaty ózgermegeni anyq. Respýblıkanyń astanalary aýysqan saıyn ulttyń bas basylymynyń shyǵatyn orny da Orynbor, Qyzylorda, Almaty bolyp aýysyp jatty. Búginde «Egemen Qazaqstan» redaktsııasy elordada ornyǵyp, ózine júktelgen amanatty abyroımen arqalap keledi. Memleketimizde bolyp jatqan saıası, mádenı jáne ekonomıkalyq jańalyqtar aptasyna 5 ret «Egemen Qazaqstan»-da jaryq kóredi.
Gazettiń ǵasyrlyq mereıtoıyn el bolyp atap ótý Alash arystarynyń tabany tıgen Semeı jerinen bastaý aldy. Ári qaraı da túrli is-sharalar ótkizildi. Ol kóziqaraqty oqyrmannyń esinde. «Egemen Qazaqstan» gazeti tek elimizdiń bas basylymy ǵana emes, halyqtyń júz jylda júrip ótken joly men ultymyzdyń júz jyldyq jylnamasy.
Endeshe, bir ǵasyrdy artqa tastap, ulttyń muńyn muńdap, joǵyn joqtap, únine ún qosyp kele jatqan basylymnyń mereıtoıy qutty bolsyn!