Búgin tatardyń uly aqyny - Ǵabdolla Toqaıdyń týǵanyna 125 jyl
Halyqaralyq TÚRKІSOI uıymyna múshe elderdiń sheshimimen «2011 jyl - Ǵabdolla Toqaı jyly» dep jarııalandy. Shynynda da Ǵabdolla Toqaı shyǵarmashylyǵy - túrki dúnıesiniń ortaq murasy.
«...Ázirge qolǵa túskeni - myna Ǵabdolla Toqaev degen tatar aqynynyń kitaby. Buny men saǵan ádeıi jiberip otyrmyn. Bul da sen sııaqty jetim bolyp, qorlyqta ósken adam. Aqyrynda, óziniń tyrysýynyń arqasynda aqyndyqtyń bıik satysyna kóterilip, búkil tatar ádebıetiniń juldyzy boldy. Túsinip oqyǵan kisige Ǵabdolla Toqaevtyń óleńderinen alatyn úlgi kóp. Sondyqtan da saǵan jınaǵyn jiberip otyrmyn. Kózben túsine almaǵan sózderine kóńilmen túsiner dep oıladym. Toqaevtyń ómiri de, óleńderi de saǵan úlgi bolýyna senem. Bir úlken arman - bizdiń qazaq ádebıetiniń Ǵabdolla Toqaevy joq. Qazaq jazba ádebıetinde biz biletin óli, tiri aqyndardyń bireýi de Toqaevtyń shıregine kelmeıdi...»
Bul 15 jasar Sábıt Muqanovqa 1916 jyldyń qysynda Baımaǵambet Іztólınnen kelgen hattan úzindi. Keıin qazaq ádebıeti klassıkteriniń biri atanǵan Sábeń bul kezde jetimdikten jetilip oqı almaı, Jýanaǵash aýylynda «molda bala» atanyp, bala oqytyp júrgen edi...
Osy Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebinde» tatar aqynynyń ómir joly týraly tolyq málimet bar.
«Ǵabdolla 1886 jyly Qazan oıazy, Qushlaýysh aýylynda týady. Ákesi Muhammed Ǵarıf aýyldyń ımamy eken, sheshesi Mámdýda Oshly atalatyn aýyldyń ımamy Zeınetollanyń qyzy eken. Ǵabdolla bes aıǵa tolǵanda ákesi óledi, sheshesi Sasny atty aýyldaǵy moldaǵa kúıeýge shyǵady da, Ǵabdollany Sharıfa atty kempirge tastap ketedi. Keıinirek sheshesi ulyn qasyna alady, biraq keshikpeı óledi. Jetim Ǵabdolla naǵashylaryna qaıtarylady.
Sharýasy kedeı, balasy kóp Zeınetollanyń toqal qatyny Ǵabdollany kútpeı, naǵashysy ony Qazanǵa baratyn bireýge «asyraıtyn adam tabylsa berersiń» dep ertip jiberedi. Qazan bazarynda Ǵabdollany Mýhmýd Ýáli degen bógde bir adam asyrap alǵan.
«Qyrsyq qyryq aǵaıyndy». Jap-jaqsy tura bastaǵan Ǵabdollanyń asyrap alǵan ákesi men sheshesi keshikpeı aýrýǵa shaldyǵady da, tárbıeleı almaıtyn bolǵan soń naǵashylaryna qaıtarady. Bezingen naǵashylary ony Qaralaı degen aýyldaǵy uly joq Saǵdı degen kisige berip jiberedi. Sol aýylda ol qadimshe oqýǵa túsedi. Eki jyldan keıin asyrap alǵan sheshesi ul tabady da, Ǵabdollany shetqaqpaı qyla bastaıdy. Sol kezde ony týǵan aýylynan kelgen Bádredden degen adam baýyrsyrap alyp ketedi de, jumysqa salyp qoıady.
Aqyry Batys Qazaqstandaǵy Oral qalasynda týǵan apasy bary estilip, Ǵabdolla soǵan jóneltiledi...»
Ǵabdolla Oralǵa kelgende jasy 9-da bolatyn. Ákesiniń qaryndasy Ǵazızanyń qolyna kelgen jetim bala osy jerde ǵana jetilip, qatarǵa qosylǵandaı bolady. Oraldaǵy áıgili ǵulama, Mysyrdyń Ál-Asqar ýnıversıtetin bitirip kelgen Mútıǵolla Týhvatýllınniń «Mútıǵııa» medresesine oqýǵa túsedi. Medrese janyndaǵy orys mektebinen dúnıáýı ǵylymdardy, orys tilin úırenedi. Shyǵarmashylyq talanty jarqyraı ashylady. Tıtteıinen taǵdyrdyń ystyq-sýyǵyn kórip shyńdalǵan Ǵabdolla sol kezden-aq ult isine aralasa bastaıdy. Medresede shyǵatyn «Ál Ǵasyr ál jádıd» («Jańa ǵasyr») qoljazba jýrnalynda Ǵabdollanyń tyrnaqaldy dúnıeleri jarııalanady. Ǵabdollanyń jaqyn dosy ári attasy Ǵabdolla Qarıev «ol medresedegi eń bilimdi, alǵyr shákirt bolatyn» dep eske alǵan.
Toqaıdyń ustazy Mútıǵolla Týhvatýllınniń úlken uly Kamıl men Ǵabdolla dos bolǵan. Teke tatarlarynyń tuńǵysh baspasózi «Fikir» men satıralyq «Oq» gazetterin olar birge shyǵarǵan. Qazir Ǵabdolla Toqaı murajaıy bolyp turǵan kóne úıde, burynǵy Mútıǵolla Týhvatýllınniń shańyraǵynda, dálirek aıtsaq, úı janyndaǵy jertólede baspahana bolǵan. Ǵabdollanyń ózi osy baspahanada jumys istegen. Keńes kezinde Oral oblystyq baspahanasy kóp jyl boıy Ǵabdolla Toqaıdyń esimin ıelengen bolatyn...
Qaı jerde de ulylar eń aldymen ultyna qyzmet etedi. Ǵabdolla da jan-tánimen óz ulty úshin, tatar halqynyń múddesi úshin kúresti. Onyń orys poezııasynan tatar tiline aýdarǵan alǵashqy shyǵarmalarynyń biri A.Krylovtyń «Uıyqtap jatyrmysyń, qara shekpen?!» («Son mýjıka») mysaly bolypty...
1907 jyldyń kúzinde aqyndyq hám kúreskerlik ataǵy dúńk-dúńk shyǵa bastaǵan 21 jasar Ǵabdolla Qazanǵa qaraı bet alady. Oraldaǵy Toqaı mýzeıiniń dırektory Marat Bagaýtdınov bul sapardyń jaıyn: «Ǵabdollanyń áskerge shaqyrylatyn ýaqyty keldi, sol kezdegi tártip boıynsha ol týǵan jerindegi áskerı komıssarıatqa barýy tıis edi» dep túsindiredi. Biraq, ǵumyryn ult azattyǵy jolyna arnaǵan adamnyń erte me, kesh pe, astanaǵa attanatyny anyq bolatyn...
Joǵaryda aıtylǵan hatta Baımaǵambet Іztólınniń: «Qazaq jazba ádebıetinde biz biletin óli, tiri aqyndardyń bireýi de Toqaevtyń shıregine kelmeıdi...» dep ókinetini bar. Hattyń jalǵasy bylaı keledi: «...Іshteı osylaı namystanyp júrgen kezde, jýyrda ǵana bir qýanyshty habar estidim: bir kúni Ǵalaýetdenmen keńesip otyryp, Toqaevty aıta kep, qazaqta ondaı aqyn joǵyna renish kóńilimdi baıandap em, «bar ondaı aqyn!» dedi Ǵalaýetden. «Kim?» dedim men. «Abaı Qunanbaev!» dedi...»
Qazaqtyń jazba ádebıetiniń negizin salýshy Abaı bolsa, qamshynyń sabyndaı ǵumyrynda bes tom shyǵarma qaldyrǵan Ǵabdolla Toqaı da tatar aǵaıyndar úshin solaı. Ol ómirden ógeılik kórse de, óz halqyna ógeı bala emestigin isimen de, sózimen de dáleldep ketti.
Búginde Tatarstannyń óner men ádebıet salasyndaǵy eń úlken memlekettik syılyǵy Ǵabdolla Toqaıdyń atynda...
Sábıt Muqanov «(Óz halqynyń) aýyr turmysyna onyń jany ashıdy, jaqsylyq qylýǵa jan talasady, óner-bilimge shaqyrady. Onyń táni ǵana emes, jany da aýyrady. Osy eki aýrý qabattasa kelip, aqynnyń laýlaǵan ómirin 27 jasynda sóndiredi» dep jazady.
-Ǵabdolla aýyra bastaǵasyn dostary ýaıymdap, oǵan úılený jóninde keńes bere bastaıdy, - deıdi Oral qalasyndaǵy Ǵabdolla Toqaı mýzeıiniń dırektory Marat Bagaýtdınov. - Ondaǵy oı - aqynnan eń bolmasa urpaq qalsyn degendik edi. Biraq Ǵabdolla oǵan kelispeıdi. Sirá, jetim ósken óz ómirin balasy qaıtalamasyn degen bolar...
Toqaıdyń aýrýhana tóseginde túsken eń sońǵy sýreti saqtalǵan. Onyń tarıhy da aıanyshty.
Ǵabdolla Klıachkın aýrýhanasynda jatyr. Naýqasy kún sanap meńdep barady. Aqynnyń dosy Shıǵap Ahmer eske alady: «Ǵabdolla áfendi, siz nasharlap barasyz. Mundaı jaǵdaıda fotoǵa túsý kerek. Eger jazylyp ketseńiz, ózińizde qalar. Al dám-tuz taýsylsa, dostaryńyzǵa estelik bolsyn» dedik. Buǵan Toqaı qarsy boldy. «Keıinirek, kishkene ál jıyp alaıyn». Men oǵan «Siz ornyńyzda otyrasyz. Sizge esh qıyndyq keltirmeımiz» dedim. Sosyn fotografty shaqyrdyq. Bul 1913 jyldyń 1 sáýiri edi».
Erteńinde, keshki 8-den 15 mınýt ótkende Ǵabdolla Toqaıdyń júregi soǵýyn toqtatty...
Biraq Ǵ.Toqaı tatardyń uly aqyny retinde tarıhta qaldy. Ǵ.Toqaıdyń 125 jyldyǵyna oraı sharalar Oral qalasynda da uıymdastyrylýda. Oralda Ǵ.Toqaı atyndaǵy kóshe men aqyn músini de bar.