Búgin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵynyń belgilengenine 80 jyl toldy
Qaýlyda: «Memleket aldynda jeke nemese ujym bolyp, erlik jasaýǵa baılanysty sińirgen eńbek úshin eń joǵary erekshelik belgisi - Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy belgilensin» - dep jazylǵan. Keńes Odaǵy kelmeske ketti. Biraq osy ataqqa ıe bolǵan batyrlardyń erlikteri tarıh betinde saırap jatyr. Endi sol tarıh qoınaýyna taǵy bir ret kóz júgirtip kórelik.
Bastapqy kezde bul ataq boıynsha eshqandaı erekshelik belgisi qarastyrylmaǵan. Tek KSRO Ortalyq atqarý komıtetiniń maqtaý qaǵazy ǵana bolǵan. Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵynyń alǵashqy ıegerleri polıarlyq ushqyshtar: Anatolıı Lıapıdevskıı (№1 «Altyn juldyz» medali), Sıgızmýnd Levanevskıı, Vasılıı Molokov, Nıkolaı Kamanın, Mavrıkıı Slepnev, Mızaıl Vodopıanov jáne Ivan Doronın (1934 jyly) boldy. Olar bul eń joǵary ataqqa Mýrmanskiden Vladıvostok qalasyna barar jolda apatqa ushyraǵan «Chelıýskın» kemesiniń ekıpajy men basqa da adamdaryn (barlyǵy 104 adam) qutqarǵandary úshin alǵan edi. Sonymen qatar olarǵa Lenın ordeni qosa tabys etildi. Bul marapattaý rásimi 1936 jyly 29 maýsymda Ortalyq atqarý komıtetiniń qaýlysymen bekitildi. Jańa redaktsııa boıynsha Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵandarǵa Lenın ordeni tabys etiletin boldy. Al KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń 1939 jyldyń 1 tamyzyndaǵy qaýlysy boıynsha Keńes Odaǵynyń Batyrlary úshin taǵy bir erekshelik belgisi - «Keńes Odaǵynyń batyry» medali engizildi. 1939 jyldyń 16 qazanynda shyqqan Qaýlymen medaldiń syrtqy pishini bekitilip, ol «Altyz Juldyz» ataýyn aldy. Alǵashqy erejeden aıyrmashylyǵy, endi «Altyn Juldyzdy» bir emes, birneshe ret alýǵa bolatyn boldy.
Jańa ereje boıynsha eki márte Keńes Odaǵynyń Batyry atanǵandarǵa ekinshi «Altyz Juldyz» medali berilip, týǵan jerinde qola músin ornatyldy. Al bul ataqqa úshinshi ret ıe bolǵandarǵa úshinshi «Altyz Juldyz» medali berilip, Máskeýdegi Odaq Saraıynyń aldyna qola músini ornatylatyn boldy. Sonymen, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵandar Lenın ordenimen, «Altyn Juldyz» medalimen jáne KSRO Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń gramotasymen marapattaldy.
Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy, ásirese Uly Otan soǵysy jyldarynda kóptep berildi. Bul, jalpy marapattalǵan adamdardyń 91,2 %-n quraıdy. Uly Otan soǵysy jyldarynda barlyǵy 11 657 adam osy bir eń joǵary ataqqa ıe boldy (olardyń ishinde 3051 adamǵa ólgennen soń berildi). Uly Otan soǵysy kezinde Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵandardyń 90-y áıel azamattar (olardyń 49-na bul ataq ólgennen soń berilgen).
Jalpy, Keńes Odaǵy ydyraǵanǵa deıin, teris qylyqtary úshin osy ataqtan aırylǵan 72 adamdy jáne Batyr ataǵyn berý týraly 13 Qaýlynyń negizsiz dep tabylǵandyǵyn eseptemegende, 12 776 adam Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵan. Olardyń ishinde bul ataqqa 154 adam eki márte (9 adam ólgennen keıin), 3 adam úsh márte, 2 adam tórt márte ıe bolǵan. Keńes Odaǵy Batyrlarynyń ishinde 95 áıel bar. 44 adam shet memleketterdiń azamattary.
Qazaqstandyqtar arasynan alǵashqy bolyp Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵandar S.V. Gýdenko pen S.E. Chýıkov. Olar bul ataqqa 1938 jyly Hasan kólinde Japonııamen bolǵan soǵysta kórsetken erlikteri úshin alǵan. Al V.K. Býlavskıı, N.T. Vıdıashev, jáne M.S. Zýbarev bul ataqqa 1939 - 40 jyldary qysta Keńes-Fın soǵysyndaǵy shaıqasta kórsetken erlikteri úshin ıe boldy. Barlyǵy 1418 kún men túnge sozylǵan surapyl soǵysta talaı bozdaqtarymyz sum soǵystyń qurbany boldy.
Soǵys jyldary Qazaqstanda 12 atqyshtar, 4 atty ásker dıvızııasy, 7 atqyshtar brıgadasy men 50-ge jýyq jeke polkter men batalondar jasaqtalyp, maıdanǵa jóneltildi. 1942 jyldyń 1 qańtaryna deıin Qazaqstanda ásker qataryna 300 myńdaı, al soǵys kezinde 1 mln. 200 myńnan astam adam shaqyrylǵan. Soǵystyń basynan aıaǵyna deıin áskerı bólimder retinde shaıqasqan 12 qazaqstandyq dıvızııaǵa qurmetti ataqtar berildi. Olardyń beseýi - bir ordenmen, tórteýi - eki ordenmen, ekeýi úsh ordenmen marapattaldy. 5 dıvızııa (olardyń ishinde Keńes Odaǵynyń Batyry I. V. Panfılov atyndaǵy 8-gvardııalyq dıvızııa da bar) gvardııalyq dıvızııalarǵa aınaldy.
Áskerı erlikteri úshin júzdegen myń qazaqstandyq ordender jáne medaldarmen marapattaldy,
497 qazaqstandyq (keıbir derekter boıynsha 520) Keńes Odaǵynyń Batyry atandy. Olardyń 97 (keıbir derekter boıynsha 98) qazaq. Batyr ataǵyn alǵan qazaqtardyń ishinde - Álııa Moldaǵulova men Mánshúk Mámetova da bar. Tórt qazaqstandyq ushqysh - Talǵat Bıgeldınov, Leonıd Beda, Ivan Pavlov jáne Sergeı Lýganskıı Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna eki márte ıe bolǵan.
Qoryta kele aıtarymyz, soǵys kezinde Qazaqstan halqynyń 24% mobılızatsııalanǵan. Áskerge shaqyrylǵan halyqtyń 50-60% qazaq ultynan boldy. Nege deısiz ǵoı? Qorǵanys, kómir, aýyr ónerkásip jumysshylary soǵysqa tartylýdan bosatylsa, aýyl-aımaqtyń turǵyndary túgelge jýyq soǵysqa attanǵan. Al aýyldyq jerlerde ol kezde negizinen qazaqtar turǵany belgili.
Al endi, Uly Otan soǵysy maıdandarynda qaza bolǵan qazaqstandyqtardyń sanyna keler bolsaq, kúni búginge deıin dál málimet joq. Sońǵy jyldardaǵy málimetterge súıensek, soǵystan oralmaǵan qazaqstandyqtardyń sany 601 myńǵa jetip otyr, olardyń 400 myńǵa jýyǵy qazaqtar. Bul qolǵa qarý alyp, urys dalasynda qaza tapqandardyń sany.
Ushqysh Ponomarev Mıhaıl Sergeevıch (1951), Karatsýpa Nıkıta Feodorovıch (1965), ushqysh ǵaryshkerler Patsaev Vıktor Ivanovıch (1971), Shatalov Vladımır Aleksandrovıch (eki ret alǵan), synaqshy-ushqysh Toqtar Áýbákirov (1988). Aýǵan soǵysynda kózsiz erlikterimen kózge túsken ushqysh Nıkolaı Maıdanov ta (shyn esimi Qaıyrbolat Maıdanov) 1988 jyly osy ataqqa ıe boldy.
1990 jyly kórnekti qolbasshymyz Baýyrjan Momyshulyna qaıtys bolǵannan soń Keńes Odaǵynyń Batyry qurmetti ataǵy berildi. Ádildik 45 jyl ótken soń ornady. Baýyrjan Momyshuly 1941 jyly soǵysta aǵa leıtenant sheninde batalon basqaryp, Máskeý túbindegi shaıqastarda óz quramasyn jaý qorshaýynan bes ret alyp shyqqan. Soǵysty Lıtva jerinde dıvızııa komandıri bolyp, polkovnık sheninde aıaqtady.
Bularǵa qosa Uly Otan soǵysynda qaza tapqan jaýynger Baqtyoraz Beısekbaevqa Reseı Federatsııasynyń Batyry (1996), Qazaqstan Respýblıkasynyń Halyq Qaharmany (1998), ǵaryshker-ushqysh T.Musabaevqa Reseı Federatsııasynyń Batyry (1994), Qazaqstan Respýblıkasynyń Halyq Qaharmany (1995) ataqtary berildi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta qazaqtan shyqqan jalǵyz áıel-ushqysh Hıýaz Dospanovaǵa Elbasynyń Jarlyǵymen 2004 jyly Halyq Qaharmany ataǵy berildi. Ózbekter kezinde ıelenip ketken general-maıor Sabyr Rahımov pen bólimshe komandıri Rásúl Esetov Batyr qazaqtardyń sanyna qosyldy. 1946 jyly bul ataq soǵysta zeńbirek batareıasynyń komandıri bolǵan Qudaıbergen Suraǵanovqa berilgeni belgili boldy.
Sonymen sońǵy derekterge súıener bolsaq, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵan qazaqtardyń sany búginde 103-ke jetip otyr.