Brazılııadaǵy qaqtyǵys: halyq nege kóshege shyqty
Osyǵan oraı, Brazılııadaǵy qaqtyǵystyń sebep-saldary qandaı, jańadan prezıdent bolyp saılanǵan Lýıs Inasıý Lýla da Sılva kim, jalpy eldegi qazirgi jaǵdaı týraly materıal daıyndaýdy jón kórdik.
Brazılııadaǵy qaqtyǵystyń sebep-saldary
2022 jyldyń 30 qazanyndaǵy Brazılııada ótken prezıdent saılaýynda Lýıs Inasıý Lýla da Sılva jeńiske jetip, bılikke qaıta oraldy. Ol 2003-2010 jyldary da memleketti basqarǵan bolatyn. Saılaýdyń birinshi týrynda úmitkerlerdiń eshqaısysy jetkilikti daýys jınaı alǵan joq. Tek ekinshi týrda ǵana kimniń prezıdent bolatyny belgili boldy. Jańa prezıdent Lýıs Inasıý Lýla da Sılvaǵa saılaýshylardyń 50,9 paıyzy daýys berse, sol kezdegi prezıdent Jaır Bolsonarýdy qoldaǵandar sany 49,1 paıyzdy quraǵan. Osylaısha, nebári bir-aq paıyz aıyrmashylyqpen Lýıs Inasıý Lýla da Sılva Braızılııanyń jańa prezıdenti bolyp saılandy. Keıin 22 qarashada Bolsonarý elektrondy saılaý jáshikteriniń durys jumys istemegenin aıtyp, Brazılııanyń eń joǵary saılaý sotyna shaǵym túsirgen edi. Alaıda onyń aryzy qaralǵan joq. Sóıtip, bıylǵy 1 qańtarda Brazılııada 13 jylǵa jýyq úzilisten keıin prezıdent laýazymyna qaıta kelgen da Sılvanyń ınaýgýratsııasy ótip, ol zańdy túrde qyzmetine kiristi.
Foto: dknews.kz
Lýla da Sılvanyń ulyqtaý rásiminen keıin bir apta ótkende, ıaǵnı 8 qańtarda burynǵy prezıdent Jaır Bolsonarýdyń jaqtastary onyń saılaýda jeńilgenin moıyndaýdan bas tartyp, el astanasy Brazılıadaǵy parlament men basqa da úkimettik ǵımarattarǵa shabýyl jasady.
«Correio Brasiliense» basylymynyń habarlaýynsha, eks-prezıdentti qoldaýshylar Ulttyq kongress ǵımaratyna basyp kirgen. Oqıǵa ornynan túsirilgen fotosýretterden júzdegen adamnyń atalǵan ǵımaratqa basa kóktep enip bara jatqanyn baıqaýǵa bolady. Olardyń kópshiligi fýtboldan ulttyq quramasynyń sary jeıdesin kıip alǵan. Saılaýdan beri bul forma Jaır Bolsonarý jaqtastarynyń erekshe sımvolyna aınalǵan edi.
Foto: belta.by
Keıbir málimetterge sáıkes, Prezıdent Lýıs Inasıý Lýla da Sılva mıtıng bastalǵan tusta San-Paýlý shtatynda jumys saparymen júrgen. Birqatar BAQ ony Brazılııadan evakýatsııalady dep te jazǵan. Prezıdent sherýge shyqqandardy aıyptap, olardyń qylyqtaryna «vandalızm men fashızm áreketi» dep baǵa berdi. Onyń aıtýynsha, el tarıhynda mundaı oqıǵa buryn-sońdy bolmaǵan.
«Olar naǵyz vandaldarǵa uqsap, kóz aldyndaǵysynyń bárin qyryp-joıyp jatyr. Qaýipsizdik durys qamtamasyz etilmegen. Muny istegenderdiń bári jazalanatyn bolady»,-dedi prezıdent da Sılva.
Foto: Adriano Machado/Reuters
Sherýge shyqqandar tek Ulttyq kongresti ǵana emes, prezıdent saraıy men Joǵarǵy sottyń ǵımaratyna da basyp kirdi. Osylaısha, shabýyl úsh saǵatqa sozylǵan. Sońǵy málimetter boıynsha, polıtsııa ǵımarattardy sherýshilerden azat etip, 400-den astam adamdy qamaýǵa aldy. Tártip saqshylary narazylyq bildirýshilerge qarsy gaz, kózden jas aǵyzatyn gaz, rezeńke oq qoldanǵan. Buǵan jaýap retinde demonstranttar kólikterdi órtep, polıtsııaǵa tas laqtyrǵan. Aldyn-ala boljam boıynsha, sherýge 5 myńnan astam adam qatysqan.
Qazirgi tańda burynǵy prezıdent Jaır Bolsonarý AQSh-tyń Florıda shtatynda, ol Brazılııadaǵy jaǵdaıǵa qatysty málimdeme jasaǵan joq.
Lýıs Inasıý Lýla da Sılva kim?
Memlekettik jáne saıası qaıratker, eldiń qazirgi prezıdenti Lýıs Inasıý Lýla da Sılva 1945 jyly 27 qazanda Brazılııanyń Garanıýns qalasynda dúnıege kelgen. Ol metallýrgııalyq zaýytta jumys istedi. Keıin jonýshy (tokar) mamandyǵyn aldy. Sóıtip, San-Bernardo-dý-Kampýdaǵy Industrias Villares zaýytyna jumysqa ornalasty. 1964 jyldan Eńbekshiler odaǵy kásipodaq uıymynyń belsendi múshesi boldy. 1980 jyly ol tsentrıstik-solshyl Jumysshylar partııasynyń negizin qalaýshylardyń biri boldy. Osy partııanyń birinshi ulttyq sezinde tóraǵasy bolyp saılandy, bul qyzmetti 1994 jylǵa deıin atqaryp, sodan keıin partııanyń qurmetti tóraǵasy atanǵan. Keıinnen túrli saıası pozıtsııalarda qyzmet etti.
Foto: Carla Carniel/Reuters
Brazılııada tikeleı prezıdent saılaýy engizilgen soń ol 1989, 1994, 1998 jyldary saılaýǵa tústi. Alaıda tek 2002 jyly prezıdent bolyp saılandy (2003 jyly 1 qańtarda ulyqtaý rásimi ótti). Al 2006 jyly 60,8 paıyz daýys jınap, jańa merzimge qaıta saılandy.
Ashyq derekkózderge sensek, Lýla da Sılvanyń prezıdenttigi kezinde Brazılııa 1980 jyldardan bergi syrtqy qaryzyn ótep, ınvestıtsııa salýǵa qolaıly memleketke aınalǵan. Elde qatań qarjylyq saıasat júrgizilip, onyń ishinde ınflıatsııamen kúresý maqsatynda eldegi kedeıshilik deńgeıin tómendetýge múmkindik beretin áleýmettik baǵdarlamalar kesheni iske asyryldy.
Keıin prezıdenttik merzimi aıaqtalǵannan keıin Lýla da Sılva 2011 jyldan bastap «Lýla ınstıtýty» dep atalyp ketken Azamattyq ınstıtýtta jumys istep, dáris oqydy.
2015 jyly jemqorlyqpen aınalysty degen aıyppen tergeýge alyndy. 2017 jyly da Sılvany sot kináli dep tanyp, 9,5 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Alaıda ol 580 kún ǵana qamaýda bolyp, 2019 jyldyń 8 qarashasynda bosap shyqty. Al 2021 jyldyń naýryzynda Joǵarǵy sotta oǵan qatysty úkimderdiń kúshi joıyldy. 2022 jyldyń shildesinde ol prezıdenttik saılaýda Jumysshylar partııasynyń atynan kandıdat boldy.
Foto: cointribune.com
Lýla da Sılva saılaýaldy baǵdarlamasynda kedeıshilikpen, sybaılas jemqorlyqpen kúresti kúsheıtýge, memlekettik basqarý júıesiniń ashyqtyǵyn arttyrýǵa jáne qarý-jaraq aınalymyna qatysty erejelerdi qataıtýǵa ýáde berdi.
Sarapshylardyń paıymynsha, Brazılııadaǵy byltyrǵy saılaýda kópshilik boljamaǵan nátıje tirkeldi. Óıtkeni ońshyl ultshyl kózqarastaǵy Jaır Bolsonarý men sotsıalıst Lýlý da Sılva arasyndaǵy básekeniń taǵdyryn nebári 1 paıyz daýys sheship ketti.
Jaır Bolsonarý prezıdent tusynda qandaı máselelerge ekpin qoıdy?
Foto: IMAGO/Ton Molina / www.imago-images.de / Global Look Press
Brazılııanyń burynǵy prezıdenti Jaır Bolsonarý aýrýhanaǵa túsken. Ol Lýıs Inasıý Lýla da Sılvany ulyqtaýdan eki kún buryn AQSh-qa ketkeni aıtylǵan bolatyn. Bolsonarý AQSh-ta qańtar aıynyń sońyna deıin bolýdy josparlaǵan, alaıda qazir dárigerlerine qaralý úshin Brazılııaǵa erterek qaıtpaqshy.
Bolsonarý alǵash ret 2018 jyldyń kúzinde prezıdent bolyp saılandy jáne 2019 jyldyń qańtarynda qyzmetine kirisken bolatyn.
Onyń alǵashqy jarlyqtarynyń biri qarý satyp alý jáne ózimen alyp júrý erejelerin jeńildetýge qatysty boldy. Sonymen birge 2019 jyldyń qazan aıynda prezıdent zeınetke shyǵý jasty (erler úshin 60-tan 65-ke jáne áıelder úshin 55-ten 62-ge deıin) uzartyp, zeınetaqy jarnalarynyń progressıvti shkalasyn engizýdi kózdeıtin reforma jobasyn parlamentten ótkizgen edi.
Bolsonarý bılik basynda bolǵan jyldary Brazılııada adam óltirý kórsetkishi azaıdy, buny onyń ákimshiliginiń jetistigi dep sanaýǵa bolady. Mysaly, 2019 jyldyń qańtar-aqpan aılarynda 6,85 myń jaǵdaı tirkelgen, 2018 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda bul kórsetkish 20 paıyzǵa az.
Foto: © AFP 2023 / EVARISTO SA
Peleniń ólimi demonstranttardy josparyn keıinge shegerýge májbúrledi
Jalpy buǵan deıin de sarapshylar saılaý nátıjesi qandaı bolsa da, saıası básekede kim jeńse de elde tolqýlar bolýy múmkin ekenin aıtqan bolatyn. Óıtkeni saýalnamalar men prezıdenttik saılaý nátıjelerine sáıkes, elde qazirgi prezıdent da Sılva men burynǵy prezıdent Bolsonarýdyń jaqtastarynyń sany shamamen teń bolǵan. Ony birinshi jáne ekinshi týrdyń nátıjesinen de baıqap otyrmyz. Degenmen Lýla da Sılvany ulyqtaý rásimi 1 qańtarda ótkenimen, eks-prezıdent jaqtaýshylary tek bir aptadan keıin ǵana sherýge shyǵyp otyr. Keıbir mamandar reaktsııanyń bulaı kesh bolýyn eldegi úsh kúndik aza tutýmen baılanystyrady.
Eske salaıyq, ótken jyldyń 29 jeltoqsanynda aty ańyzǵa aınalǵan fýtbolshy Pele qaterli isik aýrýynan 82 jasynda qaıtys boldy. 2021 jyly onyń toq ishegine ota jasalyp, sodan beri emdelgen edi. Onyń jerleý rásimi 3 qańtarda ótti.
Brazılııa úkimeti aty ańyzǵa aınalǵan fýtbolshy, álemniń úsh dúrkin chempıony Peleniń qaıtys bolýyna baılanysty elde 29-31 jeltoqsan aralyǵynda aza tutý jarııalady.
Pele (shyn aty Edson Arantes dý Nasımento) – ulttyq qurama sapynda úsh ret álem chempıony atanǵan tarıhtaǵy jalǵyz fýtbolshy (1958, 1962, 1970). Ol Brazılııa quramasy sapynda 92 match ótkizip, 77 gol soqqan. 2000 jyly FIFA Pele men argentınalyq Dıego Maradonany HH ǵasyrdyń úzdik fýtbolshylary dep atady.
Brazılııadaǵy oqıǵaǵa álemniń reaktsııasy qandaı boldy?
AQSh, Ispanııa, Portýgalııa, Frantsııa jáne Italııa bıligi Brazılııadaǵy sherýlerdi aıyptap, prezıdent Lýıs Inasıý Lýla da Sılvany qoldaıtynyn bildirdi.
«Men Brazılııadaǵy demokratııaǵa qol suǵý áreketin aıyptaımyn. Eldiń demokratııalyq ınstıtýttaryn biz tolyq qoldaımyz jáne Brazılııa halqynyń erik-jigerine esh nuqsan keltirilmeý kerek. Men prezıdent Lýla da Sılvamen jumysty jalǵastyratynymyzdy asyǵa kútemin», - dedi AQSh prezıdenti Djo Baıden óziniń áleýmettik jelidegi paraqshasynda.
Foto: Adriano Machado/Reuters
Ispanııa premer-mınıstri Pedro Sanches te Brazılııanyń qazirgi prezıdentin qoldaıtynyn bildirdi. Ol: «Men prezıdent Lýla da Sılvany jáne Brazılııa halqy erkin jáne demokratııalyq jolmen saılaǵan ınstıtýttardy qoldaımyn. Biz Brazılııa Kongresine jasalǵan shabýyldy qatań aıyptaımyz jáne demokratııalyq qalypty jaǵdaıǵa oralýǵa shaqyramyz», - dep jazdy Sanches.
Portýgalııa úkimeti de Brazılııa astanasyndaǵy «zorlyq-zombylyq pen tártipsizdikterdi» aıyptap málimdeme jasady. Sonymen qosa Frantsııa prezıdenti Emmanıýel Makron da basqa álemdik kóshbasshylarǵa qosylyp, Brazılııa prezıdentin qoldady. «Brazılııa halqy men demokratııalyq ınstıtýttardyń qalaýyn qurmetteý kerek! Prezıdent Lýla da Sılva Frantsııanyń sózsiz qoldaýyna ıe», - dep jazdy Makron óziniń paraqshasynda.
Foto: © AFP 2022 / MIGUEL SCHINCARIOL
Brazılııadaǵy tártipsizdikti Italııa premer-mınıstri Djordja Melonı, Eýropalyq Odaq prezıdenti Sharl Mıshel jáne Eýroodaqtyń bas dıplomaty Josep Borrel de aıyptap, eldiń qazirgi bıligin qoldaıtynyn jetkizdi.
Qazirgi ýaqytta CNN Brasil arnasynyń habarlaýynsha, úsh negizgi úkimet ǵımaraty - Joǵarǵy sot, prezıdent saraıy jáne parlament ǵımaraty narazylyq bildirýshilerden azat etilgen.
Elde 31 qańtarǵa deıin Tótenshe jaǵdaı rejımi jarııalandy
Brazılııa prezıdenti Lýıs Inasıý Lýla da Sılva el astanasyndaǵy tártipsizdikterge baılanysty aıdyń sońyna deıin tótenshe jaǵdaı jarııalady. Qaýlyǵa sáıkes, engizilgen sharanyń maqsaty «qoǵamdyq tártipti óreskel buzýdy toqtatý» bolyp otyr. Memleket basshysy federaldyq kúshterdi qoldanýǵa buıryq berdi. Ol úkimet ǵımarattaryna shabýyl jasaǵandardy «fashıster» dep atap, olardyń mindetti túrde jazalanatynyn qadap aıtty.
Foto: © Matheus Alves. / dpa / globallookpress
«...Muny jasaǵan adamdar tabylyp, mindetti túrde jazasyn alady. Demokratııa sóz bostandyǵyna kepildik beredi, sonymen qatar adamdardan ınstıtýttardy qurmetteýin talap etedi. Sonymen qosa olardy qarjylaı qoldap, tártipsizdikterdi uıymdastyrǵandardy da tabamyz», - dedi ol óz sózinde.
Jalpy Brazılııada saılaý nátıjesine qarsy narazylyq aktsııalary buǵan deıin aıtarlyqtaı baıqala qoıǵan joq. Bolsonarýdyń jaqtastary joldardy jaýyp, ár jerde shatyr tigýmen ǵana shektelgen edi. Onyń ústine, Jaır Bolsonarýdyń ózi jeńilgenin moıyndap, «el azamaty retinde Konstıtýtsııaǵa baǵynatynyn» aıtty. Degenmen keshe, ıaǵnı 8 qańtarda burynǵy prezıdenttiń jaqtastary mıtıngke shyǵyp, memlekettik ǵımarattarǵa shabýyl jasady. Qazirgi tańda atalǵan nysandar azat etilip, 400-ge jýyq adam ustalǵan.
Foto: © REUTERS/Antonio Cascio
Foto: Adriano Machado/Reuters
Foto:Adriano Machado/Reuters
Foto: Adriano Machado / Reuters
Basty foto: Adriano Machado/Reuters