Bozjyra shatqalynda qonaq úı salynbaı qalǵanyna ókinemin - Nurdáýlet Qılybaı
Óńirdegi basty máseleler
Nurdáýlet Qılybaıdyń atap ótýinshe, Mańǵystaý oblysy óńirdiń keshendi damý josparynda bekitilgen baǵdarlamaǵa saı damyp kele jatyr. Birneshe ınvestıtsııalyq joba da qolǵa alynǵan. Degenmen, keıbir jobalar syrtqy sebepterge baılanysty toqtap tur. Máselen, elektrmen jabdyqtaý júıelerine qatysty jumystar tejelgen. Óıtkeni, qazirgi geosaıası jaǵdaıǵa baılanysty keıbir jabdyqtardy kórshi elden emes, alys shet memleketten satyp alýǵa týra kelip otyr. Sondyqtan olardyń quny da qymbatqa túsýde.
«Óńirdi damytamyz desek, eń birinshi kezekte ınvestıtsııa tartyp, jańa mekemeler, kásiporyndar ashýymyz qajet. Ony ashý úshin kerek-jaraqtarmen qamtamasyz etý kerek. Ol – sý, jaryq, jylý jáne kóbine talap etiletini gaz. Úlken kásiporyndar gazdy talap etedi. Kóptegen mekeme kelip, usynys jasaǵanymen gaz tapshylyǵyn kórgen soń burylyp ketken kezder de boldy. Mańǵystaýdaǵy eń birinshi másele – sý. Ol halyqqa da, keletin ınvestorlarǵa da qajet. Sý máselesi eń ózekti máselelerdiń biri bolyp tur. Ókinishke oraı, búginge deıin ony 100 paıyz sheshe alǵan joqpyz. Biraq, ony sheshý úshin jumys istelinip jatyr», - dedi óńir basshysy.
Týrızm shaǵyn jáne orta bıznestiń qozǵaýshy kúshi
Onyń aıtýynsha, óńirdiń ekonomıkasy negizinen munaı men gazǵa negizdelgen. Biraq, oǵan arqa súıep otyra berýge bolmaıdy.
«Keshe ǵana 85 jyldyq mereıtoıyn atap ótken ǵulamamyz Ábish Kekilbaev bir sózinde: «bizdiń baǵymyzǵa da, sorymyzǵa da bergen munaı edi» degeni bar. Shyndyǵynda da keńes dáýirinen bastap, búginge deıin Mańǵystaýdyń ekonomıkasy munaı-gaz salasyna ábden táýeldi bolyp qaldy, ony moıyndaımyz. Qazirdiń ózinde halyqty qabyldaǵanda jastardyń, turǵyndardyń kópshiligi munaı-gaz salasynan jumys suraıdy. Bul salada jalaqy da, áleýmettik qamsyzdandyrý da táýir. Al shaǵyn jáne orta bıznes durys damymaı otyr. Mysaly, munaı men gazy joq óńirlerde kásipkerlik bizge qaraǵanda áldeqaıda jaqsy damyǵan. Degenmen, munaı bar dep qarap otyra berýge bolmaıdy. Kúni keshe Aqtaý qalasyna Sembol kompanııasynyń quryltaıshysy komandasymen keldi. Solardyń qatysýymen Mańǵystaýdyń týrızmin damytý máselesine arnalǵan úlken jıyn boldy. Olardyń aıtýynsha, týrızmdy damytsaq, onyń tóńiregine shaǵyn jáne orta bıznes shoǵyrlanady. Bul - bıznestiń jazylmaǵan zańy», - dedi Nurdáýlet Qılybaı.
Oblys basshysy sondyqtan jastardy bızneske baýlý kerektigin aıtady.
«Onsyz bolashaq joq. Erte me, kesh pe soǵan táýeldi bolamyz. «Aýyl amanaty» degen baǵdarlama bar. Baǵdarlama qolǵa alynǵan alǵashqy jyly Mańǵystaý oblysy 800 mln teńge alsa, odan keıin 1,2 mlrd teńgege jetti. Qazir aýyldardan suranys kóp. Óıtkeni, shaǵyn jáne orta bıznes ashýǵa nıetti turǵyndardyń qarasy qalyń. Endi 1,8 mlrd teńge surap otyrmyz. Bul baǵdarlamanyń aýyldyq jerge tıgizetin áseri óte joǵary. Búginde Mańǵystaý halqy neni kóp tutynatynyn, qandaı nársege qarajat kóp jumsaıtyndyǵyn zerttep jatyrmyz. Mine solardy ózimizde ashýymyz kerek», - dedi ol.
Mańǵystaýlyqtar qashan aýyz sýdan tarshylyq kórmeıtin bolady?
Suhbat barysynda óńir basshysy mańǵystaýlyqtardyń basty máselesine aınalyp otyrǵan aýyz sý máselesine de jan-jaqty toqtaldy.
«Bıyl jazda aýyz sý tapshylyǵy 77 myń tekshe metr boldy. Kaspıı sý tushytý zaýyty táýligine 20 myń tekshe metr sý tushytady. Taǵy 20 myń tekshe metr sý tushytý úshin jumys istep jatyrmyz. Jalpy, bul jerde 60 myń tekshe metrge deıin sý tushytý qondyrǵylaryn ornatýǵa múmkindik bar. Tamyzdan bastap qosymsha 5 myń tekshe metr sý tushytyla bastady. Qalǵan 15 myń tekshe metr sýdy tushytýǵa qajetti qondyrǵylar óńirge jetkizildi. Keıbir qondyrǵy Aqtaý portynda kedendik baqylaýda tur. Ony qazan aıynyń sońyna deıin ornatamyz. Biraq, bir áttegen-aıy dál qajet kezinde sý bolmaı qaldy. Qyrkúıekten mamyrǵa deıin sý tutyný azaıady. Kerek kezinde, jazdyń ystyq aptabynda halyqty sýmen tolyqtaı qamtamasyz ete almaǵanymyz ras. Oǵan bir adam kináli dep aıta almaımyn. Oryn alǵan jaıttyń ishki, syrtqy máseleleri bar. Olardy tekseretin bolsaq, tekserermiz. Dál qazir bir birimizben jaǵa jyrtysyp jatatyn ýaqyt emes. Eń bastysy - qolǵa alynǵan jumystardy aıaqtaý», - dedi oblys ákimi.
Onyń aıtýynsha, Mańǵystaý oblysynda sý tushytatyn zaýyt salyp berýge nıetti ınvestrlar kóp. Biraq, olardyń usynystary ákimdikke unap otyrǵan joq.
«Sebebi, olar «zaýyt salyp beremiz, satyp alasyzdar» deıdi. Ol bizge kerek emes. Biz «zaýyt salyńyzdar, monopolııaǵa qarsy memlekettik organdar tarıfterińizdi bekitip beredi. Sol baǵamen halyqqa satasyzdar», deımiz. Qazir eki sheteldik kompanııa kelip, zertteý júrgizip jatyr», - dedi óńir basshysy.
Oblys ákimi «MAEK» JShS aımaǵynda táýligine 24 myń tekshe metr sý tushytatyn qondyrǵy ornatý josparda bar ekenin aıtady. Alaıda, ázirge onyń bıýdjeti naqtylanbaǵan.
«Ol bolashaqtyń enshisinde. Kaspıı sý tushytý zaýytyn aıaqtaǵannan keıin oǵan da kirisemiz. Qazir erkin otyrǵan sebebmiz «QazMunaıGaz» Qaraqııa aýdanyna qarasty Toqmaqta táýligine 50 myń tekshe metr sý tushytatyn zaýyt salyp jatyr. Kelesi jyly mamyrda qurylys jumystary aıaqtalmaq. Bul MAEK tushytatyn sýmen birdeı, onda táýligine 52-56 myń tekshe metr sý tuşytylady. Toqmaqtaǵy zaýyt salynyp bitse, aýyz sý máselesi sheshiledi. Biraq, túpkilikti dep aıta almaımyz. Óıtkeni, sý kerek. Halyq sany, Qudaıǵa shúkir, artyp keledi», - dedi Nurdáýlet Qılybaı.
Bozjyrada qonaq úı salynady
Este bolsa, osydan birneshe jyl buryn Bozjyra shatqalynda qonaq úı salynyp, óńirdegi týrızmniń damýyna tyń serpin berýi tıis edi. Alaıda, keıbir toptardyń qarsylyq tanytýy saldarynan joba júzege asyrylmaı qaldy. Oblys ákimi dál osy jaıtqa ókinetinin aıtady.
«Jalpy, bizde bir jańashyldyq engiziletin kezde mindetti túrde qarsy tarap shyǵady. Túsinbeıdi, mamany da emes. Ekologııany qurtady deıdi. Mysaly, Aqtaý qalasynda oblystyq ákimshilik ǵımaraty janynda Halyq banktiń keńsesi tur. Sońǵy, zamanaýı talaptarmen salynǵan. Aldynda ádemi oryndyqtar, taldar bar. Onyń ornynda keńes zamanynan qalǵan eski ǵımarat bolǵan edi. Sony buzyp, salamyz degen kezde belgili bir top qarsy shyqty. Olar ǵımarat aldynda ósip turǵan 36 taldy qurtasyńdar deıdi. Bank ókilderi 500 tal otyrǵyzatyndyqtaryn alǵa tartty. Al qazir sol jer qaladaǵy kórikti oryndardyń birine aınaldy. Taǵy bir mysal, Beket atanyń basyna deıin jol salamyz degende oǵan da qarsy shyqty. «Beket atanyń basyna nege kólikpen barý kerek, adam qınalyp jetýi tıis» degender boldy. Munyń qaıdan shyqqanyn bilmeımin. Sony aıtvp júrgender umyra men qajylyqqa baryp júrgender. Olaı bolsa, sol adamdar Mańǵystaýdaǵy kóp túıeniń birine minip, Mekkege barsyn. Sol sııaqty Bozjyraǵa biz túsinbeıtin bir top qarsy shyqty. Salynbaı qaldy. Shynymdy aıtsam, sol kezde salynbaǵanyna ókinemin», - dedi ol.
Oblys ákimi belgili bir toptarǵa unamaıtyn sheshim qabyldaýdan qoryqpaıtynyn ashyq aıtty.
«Unamasa, unamaı-aq qoısyn. Shýlap júrgender Bozjyra turmaq Mańǵystaýdyń mańynda da bolmaǵan. Olar Bozjyrany bilmeıdi. Shynyn aıtqanda, Bojyranyń qaı jerde ekenin eshkim bilgen joq. Sol shýdan keıin kópshilik bile bastady. Jeke ózim de oǵan deıin baryp kórmegenmin, aınalamdaǵylar da barmaǵan. Nege sheteldikter salady deıtinder bar. Sheteldik sala ma, otandasymyz sala ma, aıyrmashylyǵy qandaı? Eń bastysy - keletin týrısterge jaǵdaı jasaý. Týrısterdi de oılamaı-aq qoıaıyqshy. Olardy da qyzǵansyn. Eń azy sonyń tóńireginde mal ustap otyrǵan aýyl turǵyndaryna ekonomıkalyq áser beretin edi. Shubatyn, qurt-irimshigin satar edi. Balalaryna jumys bolar edi. «Qazany basqanyń qaıǵysy basqa» demekshi, bul jaqta ol jaqtaǵy aýyl turǵyndarynyń jaǵdaıyn eshkim oılap otyrǵan joq», - dedi óńir basshysy.
Nurdáýlet Qılybaı Bozjyra shatqalyn damytý tujyrymdamasy daıyndalyp jatqanyn atap ótti.
«Uly sózde uıat joq, ol jerde qoqys tastamaq turmaq, dáretke baratyn oryn da joq. Salǵyzamyz. Jergilikti kompanııa Almatyda eskızin jasatyp jatyr. Ádemi bolady. Sap-sary bolyp jatqan dalaǵa jap-jasyl qylyp ǵımarat salmaımyz. Jerdiń, taý-tastyń reńine keletin túste bolady. Jarqyrap jatqan asfalt bolmaıdy. Dalanyń ıisi shyǵyp turýy qajet. ıAǵnı, qara jolmen kólikter keledi. Biraq, qonaq úılerde keletin adamdarǵa jaǵdaı jasalýy tıis. Qazir tujyrymdamasy jasalyp jatyr. Keshe túrik aǵaıyndarǵa osy jobany qaıta usyndym. «Kezinde bizdiń tarapymyzdan túsinbestik ketti, endi kelip salyńyzdar» dedim. Olar Rıksostyń ar jaǵyndaǵy qonaq úılerdi salyp bitken soń Bozjyraǵa kirisetinin aıtty. Biraq, oǵan deıin jergilikti, mańǵystaýlyq bıznesmender aldyn orap ketpese. Olar da salamyz dep otyr», - dedi oblys ákimi.