Bozingendeı bozdaǵan arýana - Jamalhan Qarabatyrqyzynyń joqtaýlary
Biz osyndaı qazanyń qaıǵysyn emdeıtin, qaıtys bolǵan adamnyń qadir-qasıetin aıtyp, úlgi-ónegesin jetkizetin, saǵyna eske alatyn turmystyq salt-dástúrge tán joqtaý jyryn jańǵyrtyp, túletip-túrlendirip jyrlaǵan aqyn Jamalhan Qarabatyrqyzynyń joqtaý óleńderi týraly taldap jazǵan Kádirqan Qızatulynyń maqalasyn usynyp otyrmyz.
Jamalhan Qarabatyrqyzy 1941 jyly 29 aqpanda QHR-nyń Tarbaǵataı aımaǵy, Dórbiljin aýdanynyń Jaıyr taýynda dúnıege kelgen. Ol — Shyńjańdaǵy qazaqtardyń aıtys óneriniń kóshin bastaýshy tulǵalardyń biri.
Jamalhan Qarabatyrqyzy — Qytaı memlekettik folklor qoǵamynyń, Memlekettik az ult jazýshylary ǵylymı qoǵamynyń múshesi, Іle Qazaq avtonomııaly oblysynyń Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesiniń turaqty múshesi. Sonymen birge aqyn aýyz ádebıeti jáne onyń keıbir túrlerin zertteýge den qoıǵan.
Atap aıtqanda «Aıtys jáne meniń áriptesterim», «Berdihan qandaı aqyn?», «Aýyz ádebıetindegi áıelderdiń orny», «Kórkemdik pen sheshendik», «Joqtaýlar neni aıtady?», «Aıtystyń minezi», «Besik jyrynyń belgisi», «Aýyl áýenderi», «Jyr nóseri», «Jarty álemniń jaryq juldyzdary», «Aqyndar aıtysy» (2-tom) jáne «Qazaq qolónershiligi» sekildi kóptegen syn-zertteý eńbekteriniń avtory.
Aqyn 2022 jyly 2-shildede týǵan jeri Dórbiljin aýdanynda 82 jasynda dúnıeden ótti.
***
Jamalhan apamyzdyń ákesi Qarabatyr men meniń ákem Qızat Dórbiljin aýdanynyń Saryemil deıtin aýylynda birge ómir súrgen, úzeńgi joldas, dámdes bolǵan adamdar edi. Jamalhan apamyz bizdiń bala kezimizde basqa aýylǵa uzatylyp ketken eken. Men eseıe kele ol kisiniń Berdihan Abaıulymen, Jumaǵalı Quıqabaıulymen aıtystaryn jáne ár jerde zamandastaryna aıtqan ázil óleńderin estip, jattap alyp toı-tomalaqtarda aıtyp júrdim.
1986 jyly Dórbiljin aýdanynda ótken aqyndar aıtysynda Jamalhan apamyzben alǵash tanysyp, ózimniń ónerge degen qushtarlyǵymdy jetkizdim. Ol kisi meniń alǵashqy aıtysyma óz baǵasyn berip, jyly lebizin bildirdi. Al, 1995 jyly Dórbiljin aýdandyq mádenıet úıine dırektor bolyp bardym. Sol ýaqyttan bastap Jamalhan aqynmen 20 jyldaı qyzmettes bolyp birge jumys istedim.
Osylaısha Jaqańmen (jurt ol kisini osylaı ataıtyn — avt.) ustaz-shákirt bolyp aıtys saparlarynda, toı-tomalaqtarda únemi birge júrip, tanymal tulǵanyń ómir joly men óner jolyna kýá boldym. Kórgen úlgim de, alǵan áserim de kóp boldy. Bul meniń kókiregimdegi eń bir asyl qazyna dep esepteımin.
2006 jyly Jamalhan Qarabatyrqyzy Qytaı elinde shyǵarmashylyq keshin ótkizdi. Men sol toıǵa arnap ustazymnyń el bile bermeıtin joqtaý jyrlary týraly izdenip, «Jamalhan Qarabatyrqyzynyń joqtaý jyrlary» degen taqyryptaǵy zertteý maqalasyn jazǵan bolatynmyn. Bul kisi halyq aldynda aıtystyń kóshin bastap, qurmetke bólenip, sahnada jarqyldap júrse de, ómirde kókiregine sher baılaǵan aýyr taǵdyrlardy da basynan keshken adam eken. Kóptegen jaqyndarynan mezgilsiz erte aıyrylypty. Aqyn kúıeýi men balalarynyń, týǵan sińilisi men inisiniń aýyr qazasynyń batpandaı qaıǵysyn kótergen. Sonda bir baıqaǵanym, apamyz aıtysta qandaı adýyndy, alymdy, sheshen bolsa, joqtaý aıtýǵa kelgende de etjúregińdi eljiretetin oıly, salmaqty sózder aıtady.
Men 1987 jyly Jamalhan apany eń alǵash kórgen kúni joqtaýyn estip edim. Baqythan degen sińilisi qaıtys boldy. Sol jerge jaqyndaryna kóńil aıtýǵa barsam, Jamalhan apamyz kelip joqtaý aıtyp otyr eken. Daýysyn qatty shyǵarmaıdy, baıaý daýyspen irkilý joq, aıta beredi. Birge barǵan adamdarym kóńil aıtyp, dabyrlap jatty. Men, ne dep aıtyp jatyr eken dep, joqtaýyna qulaǵymdy túre qalamyn ǵoı. Sonda bylaı dep daýys salyp jatyr:
Aınalama qaraımyn,
Jalǵyzda nege jaraımyn.
Aınalama qarasam,
Qaıǵysyn kórem talaıdyń.
Joǵarǵyǵa qarasam,
Ózimdi qor sanaımyn,
Tómengige qarasam,
Shúkirlikke balaımyn.
Jarqyldap júrgen kúnińniń,
Elesin qaıdan tabaıyn, deıdi.
Osy eki shýmaǵy meniń esimde qaldy. Odan keıingisin, «Oı, Jamalhan, sabyr qyl!», dep basý aıtqan jurt estirtpeı ketti. Sol jerde esime saqtap alǵan osy eki shýmaq óleńniń ózi adamǵa oı salarlyq dúnıe eken.
Osydan bastap Jaqańnyń joqtaý jyryna tánti bolyp, jalǵasty jınaýǵa kiristim. Iá, táńir Jaqańdaı dara tulǵanyń taǵdyryna baq pen sordy qatar syılady. Osynyń bárinde Jaqań qabyrǵasyn qaıystyrǵan aýyr qaıǵyǵa qarysyp shydap, janynan janartaýdaı qoparylys jasap týǵan joqtaý jyrlarynan medet taýyp otyrǵan sekildi.
Jaqańnyń bir joqtaýynda ózi aıtqandaı:
Qaıǵyǵa toly bul keýde,
Muńymdy aıtam bilgenge.
Qaıǵysy barma deıdi-aý el,
Jyltyrap syrtym júrgenge, — degen edi.
Endi aqynnyń basynan ótken aýyr kúnderdegi joqtaý jyrlaryna nazar aýdaraıyq. Aqynnyń Aıgúl atty qyzy kishkentaıynan aqyldy da zerek bolyp, súıkimdi qylyqtarymen kórgen eldiń tańdaıyn qaqtyryp, ózi de «osy balam tiri júrse, bir jerden shyǵar-aý» dep úkili úmit artyp júrgende, oılamaǵan jerden bir-aq kún aýyryp, kózinen ǵaıyp bolady. Aqyn osy tusta, mańdaıǵa basqan balaýsa úmitiniń mezgilsiz solǵan gúline aýyr qasirettenip otyryp:
Boqshań bir qaldy-aý asylyp,
Bes tasyń qaldy shashylyp.
Talantyń erte jetelep,
Kettiń be, qarǵam asyǵyp.
Otbasyndaǵy oınaǵym,
Sút betindegi qaımaǵym.
Qaıǵyǵa ketti-aý almasyp,
Kúndegi salǵan saıranyń, — dep aýyr ókinish bildiredi.
Osy eki aýyz joqtaýdyń ózinde-aq mektep tabaldyryǵyn endi ǵana attaǵan sábıiniń ıesiz, ilýli qalǵan boqshasy (sómke — red.) men shashylyp qalǵan bes tasy arqyly otbasyn bazar etip, tompańdap júrgen súıkimdi sábı obrazyn kóz aldyńyzǵa elestetedi. Sodan eriksiz kóńilińdi bosatyp, júregińnen jylatady. Endi bir jaǵynan «talantyń erte jetelep ketti me», dep áserli oı ushtap, sábıiniń bólekshe beınesin qııalyna qanat etip, ǵaıyptan jaýap izdeıdi…
Jaqańnyń qudaı qosqan qosaǵy Senbaı Apıshauly tekti áýletten taraǵan, joǵary bilimdi aǵartýshy bolǵan adam. Ókinishke qaraı, densaýlyq jaǵdaıymen birtalaı jyl bir aıaq, bir qolynan jansyzdanyp aýrý tóseginde jatyp qalady. Jaqań qansha dertine shıpa izdese de, naýqastan aıyqpaı, aqyry 1989 jyly 49 jasynda dúnıe salady. Aqyn ómirdegi súıenishi bolǵan arysynyń tym erte kelgen qazasyna kúńirene kúızelis bildirip, egile joqtaıdy:
Aýyrǵa tózgen sabyrlym,
Aqylǵa turǵan qadirlim.
Qaıǵyń da qalyp arttaǵy,
Qaraly shapan jamyldym.
Basqalqam, qaıran arysym,
Kirletpeı ótken namysyn.
Jasaýyń kerek edi ǵoı,
Balalaryńnyń baǵy úshin.
Ázilińdi aıtsań kelisken,
Ezýden enshi bólisken.
Qadirli qaıran qurbymdy,
Aldyryp qaıttym óristen.
Shyǵa almaı órge kemisten,
Tappadyń tirek eńisten.
Pánıdiń tarttyń azabyn,
Orynyń bolsyn peıishten, — dep balalarynyń qormal ákesi, ózimen birge ómirdiń soqpaq joldarynda turmystyń júgin birge arqalasqan, aınalasyna syıly, kókiregi keń saraıdaı sabyrly da, tózimdi adal jarynyń 49 jasta ómirden erte ozǵanyn ezile jyrǵa qosyp, jol ortada jalǵyz qalǵandaı kúı keshedi…
Osylaısha ýaqyt kóshi bárin de toǵanaǵyna syıdyryp óte berdi. Biraq, er minezdi adýyn aqyn qalǵan urpaqtaryna amandyq tilep, aýyr qaıǵydan endi ǵana serpile bergende, qatal taǵdyrdyń raqymsyz sheńgeli onyń baýyr etiniń taǵy bir bólshegin bólip ketti. Mine, bul jeti jasynan bastap kemtarlyq kúıge túsken 24 jastaǵy Jarqyn degen ulynyń ómirden ótýi edi. Shırek ǵasyr ǵumyryn, aýrý azabymen kóńilin syndyryp ótken balasynyń kókiregin qars aıyrǵan qazasynda aqyn:
Shertip bir asyq atpadyń,
Shirenip tizgin tartpadyń.
Úmitpen kelip ómirge,
Arqalap arman attadyń.
Qaqpalap dop ta teppediń,
Qasyńa nóker ertpediń,
Anańdy ketti-aý meńdetip,
Mezgilsiz solǵan kóktemiń.
Qaıteıin, qaıran Jarqynym,
Qapasta ketken altynym.
Ashylmaı ketti-aý bir gúliń,
Ómirdiń kórip salqynyn… — dep aşy kúıikpen bozdaıdy arýana aqyn.
Adam balasy jastyq kezeńin balalyq shaq jáne bozbalalyq shaq dep eki beleske bóletini bárimizge belgili ǵoı. Aqyn osy eki dáýirdi joqtaý jyrynyń alǵashqy shýmaǵyna-aq qapysyz sıdyryp, ǵajaıyp sheberlik tanytady. Aıtar bolsaq, «shertip bir asyq atpadyń» dep balalyq shaqtyń qyzyqqa toly bazaryna bara almaǵanyn aıtsa, «shirenip tizgin tartpadyń» dep jalyndy bozbalalyq shaǵynyń sharbatynan tata almaı armanda ótkenin, at qulaǵymen oınaıtyn kóshpeli ómirdiń kartınasymen elestetedi…
Qarabatyr shańyraǵynan toǵyz ul týs ada, bárin de erteli-kesh jer ananyń besigi jórgektep ketken. Sodan áreń tiri qalǵan Erkindi áke-sheshesi jáne Jaqań bastaǵan ápekeleri, artymyzdan ergen jalǵyz baýyrymyz, qara shańyraqtyń ıesi dep qatty erkeletip ósiredi. Ókinishke qaraı, Erkini er jetip, endi ǵana úıli-barandy bolǵan kezde áke-sheshesi art-artynan dúnıe salady. Kóńiline medeý, ómirine tııanaq bolyp turatyn ata-ananyń qaıǵysy Jaqańa osal soqqan joq.
Botadaı bozdap joqtaý aıtty:
Torǵyn men torqa kıgizgen,
Jorǵa men júırik mingizgen.
Qormalym qaıdan tabylar,
Kóleńke saımen júrgizgen.
Meıirmdi, qaıran anashym,
Jalǵaǵan jegjat arasyn.
Álemdi alty aınalsam,
Tabylmas sendeı panasyn.
Tórkinge kelsem tórledim,
Armanǵa qulash sermedim.
Aırylyp asqar belimnen,
Aıdynym keýip shóldedim, — dep asqar bel ákesinen, aıdyn kól anasynan art-artynan aıyrylǵanda ishtegi ókinishin, óksigin, kúıip turǵan keýdesin jalbyz jyrymen emdep, shańyraqqa ıe bolyp qalǵan jalǵyz baýyryn medeý kórip, soǵan ǵumyr tilep sabyrǵa kóshken.
Qatal taǵdyr jarly men jalǵyzyńa, asylyń men aıaýlyńa qarasynba, áke-sheshesiniń qazasynan endi ǵana sergip, kóńiliniń bultynan aryla bergende, kóp kórgendeı jalǵyz baýyry Erkinge de aıyqbas aýyrýdan buǵalyq túsken. Kóp ótpeı baýyryn da bes balasy men asyl jaryn artyna qaldyryp, qyryqty qyrqalaǵan shaǵynda ajaldyń quryǵy alyp jónele beredi. Sonda artynan ergen jalǵyz baýyrynyń mezgilsiz qazasyna jany mújilip, júregi ezilip, kúıikten kúńirengen Jaqań basyna túsken aýyr qaıǵyny taǵyda, boz ingendeı bozdaǵan joqtaý jyrymen qarysy alady. Al kóreıik ne dedi eken arýana:
Erkinim qaıran Erkinim,
Іzdep bir keler tórkinim.
Kóńilge shókken qaıǵymdy,
Kimderge aıtyp serpidim.
Qaıǵyly qara shańyraq,
Qaldyń-aý taǵy ańyrap.
Artyńda qaldy-aý beıbaǵyń,
Qozy men qoıdaı mańyrap.
Jalǵyzda ósken shynarym,
Bilmedim erte synaryn.
Uly bir taýdyń tósine,
Uıasyn basqan ularym.
Ularym ketip uzaqqa,
Qaldyrdy-aý artqa tumanyn.
Aıtady jurtym toqta dep,
Qaıǵysyz pende joqpa dep.
Men jylamaı kim jylar,
Qoıǵan soń táńir joqta dep!..
Osylaı jalǵasa bergen suńǵyla oı, sulý jyr monshaǵy estigen jurttyń tula boıy shymyrlap, et júregi eljirep, qos janaryńnan parlaǵan jasqa eriksiz tizgin beresiń…
Týys-týǵan kóp bolǵanymen árqaısysynyń óz oryny bar ǵoı. Aqyn birde Qazaqstanda saparda júrgende, belgili kıno ákteri, jaqyn nemere baýyry Qalelbek Erbolatuly qaıtys bolady. Jaqań saparyn doǵaryp, shuǵyl aýylǵa oralyp, baýyrynyń ornyna barady. Janyndaı jaqsy kórip, ishteı maqtanysh etip, kóńiline medeý sanap júretin teteles baýyryn sońǵy sátte kórip qalmaǵanyna opyq jep, bylaı dep joqtaý aıtady:
Kóneden qalǵan sarqynym,
Kómeste jatqan altynym.
Tereńge batyp sen kettiń,
Betinde qalyp qalqydym.
Asqardan aqqan tunyǵym,
asyldan qalǵan synyǵym.
Meıirimsiz qatal sum taǵdyr,
Salmaǵan kimge quryǵyn.
Buzylmaı ketken qaımaǵym,
Bulǵanbaı ketken qaınarym.
Aınalyp barar órisim,
Alysta turǵan aıbarym… — dep baýyry Qalelbektiń týysqa baýyrmal, dosqa adal, jaısań minezdi aqjarqyn azamat ekenin joqtaý jyryna sińirip, obrazdy oı, sheshen tilmen beıneleıdi.
2000 jyly meniń aıaýly anam ómirden ozyp, basyma aýyr kún túsip, qaıǵydan qabyrǵam qaıysyp otyrǵan kezde Jaqań kelip, qaıǵyma ortaqtasyp joqtaý jyrlarymen, kóńilime medeý berip ketkeni esimde. Alaıda aýyr qaıǵy ústinde ol kisiniń aıtqan jyrlarynyń kóbin jattaı almaı qaldym, tek myna shýmaqtary ǵana esimde qalypty:
Tóskeıden aqqan bulaǵyń,
Tóbeńnen janǵan shyraǵyń.
Shyraǵyń sónip qapyda,
Taýsylyp tur-aý shydamyń.
Qaljyrasań qýatyń,
Zar jylasań sýatyń,
Aq sútimenen anańnyń,
Asylda bolǵan muratyń.
Qateńdi jýyp keshirgen,
Qarater bolyp ósirgen.
Aıalap baqqan jan anań,
Qaıtyp bir ketsin esińnen.
Imandy bolsyn jan anań,
Sen úshin bolǵan sadaǵań.
Saparǵa shyqsań alystap,
Jolyńa uzaq qaraǵan… — osylaı shubyrtyp birtalaı joqtaý aıtqan edi qaıran Jaqań…
Taǵy bir joqtaýyn 2007 jyly meniń kenje baýyrym qaıtys bolǵan kezde aıtqan bolatyn. 32 jasynda mezgilsiz kelgen qazasy kimge bolsa da jeńil tımesi belgili ǵoı. Sondaı bir aýyrlap otyrǵan kezde Jamalhan aqyn da kelip aqylyn aıtyp, joqtaý jyrymen kúırep turǵan kóńilime dem bergen edi. Sondaǵy jyrynyń birneshe shýmaǵy bylaı bastalady:
Egizde bolsań bireýiń,
Eńiske tússeń tireýiń.
Tireýiń synyp mezgilsiz,
Ezilip tur-aý júregiń.
Aǵalyq etseń kelisken,
Aýyryn júktiń bólisken.
Artyńnan ergen inińdi,
Aldyryp qaıttyń óristen.
Taı-qulyndaı tebisken,
Talasyp emshek emisken.
Baýyryń qaıdan tabylar,
Bal menen ýdy teń ishken.
Sharshap bir kelseń tynysyń,
Shalqyp bir júrseń yrysyń.
Tynysyńnan aıyrylyp,
Qońqyldap tur-aý qý ishiń…
Osylaı kete beretin joqtaý jyrlaryna oı júgirter bolsań, aqynnyń arzan uıqas, syldyr sózge boı urmaı, ne aıtsada ómirden qarmap, dástúrdi qaýzap, árýaq pen tiriniń ortasyn qapysyz jalǵap aıtatyn ǵajaıyp jyryna eriksiz tańdaı qaǵyp, tańdanasyń da, táńirdiń jaratylysyna syılaǵan darynyna dán rıza bolasyń…