Bolashaq múddesi: Qashan qazaq balasy sapaly oqýlyqqa qol jetkizedi?
Tizbektep aıtar bolsaq, aldymen oqýlyqtarda balalardyń jas ereksheligi múlde eskerilmeıdi. Bastaýysh synyp oqýlyqtarynda kúrdeli tapsyrmalar jeterlik. Taǵy bir jıi kezdesetin jaıt, oqýlyqtardyń orys tilinen tikeleı aýdarylýyna baılanysty bolyp otyr. Aýdarylǵan sóılemder kúrdeli bolyp keledi nemese maǵynasy jaǵynan durys aýdarylmaıdy. Bundaı aýdarmalar kezinde termınderde de birizdilik saqtalmaıdy. Sondaı-aq, sońǵy jıyrma jylda mektep oqýshylary ár túrli baspa men ár túrli avtorlar jazǵan oqýlyqtardy paıdalanyp keledi. Biri «Atamura» baspasynyń oqýlyqtarymen oqysa, ekinshisi «Almaty kitap», úshinshisi «Ana tili», t.s.s. Kóptegen oqýlyqtar baspaǵa qalaı keldi, sol kúıi basylyp kete beredi. Sebebi jospardy ýaqytynda oryndaý kerek, al ár kitapty saralap, qatesin tekserip, avtorǵa óńdep, tolyqtyrýǵa qaıtaryp berip otyrý úshin, árıne, ýaqyt ketedi. Sózimiz dáleldi bolý úshin, oqýlyq salasynda eńbek etip júrgen professor, ǵalymdarǵa habarlasyp, pikirlerin tyńdap kórdik. H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń professory Amankeldi Shamǵonovtyń aıtýyna qaraǵanda, 8-synypqa arnalǵan «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵy qatelikterge toly. «Oqýlyqta «1836-1838 jyldary Bókeı handyǵynda asa iri halyq azattyq kóterilisteriniń biri bolyp ótti» dep jazylǵan. Bul durys emes. 1836-1838 jyldary Isataı, Mahambet kóterilisi bolǵany ras. Biraq Bókeı ordasymen birge Kishi júzdiń batys óńirinde de boldy. Bul jerde tarıhshylar, ǵalymdar, kitaptyń avtorlary tek Bókeı ordasy dep negizsiz taryltqan», - deıdi A. Shamǵonov. - Sondaı-aq «Qazaqtyń asa uly kúıshisi, kúı atasy Qurmanǵazy Saǵyrbaev 1806 jyly týyp, 1879 jyly dúnıeden ótti» degen sóılem bar. Uly kúıshiniń týǵan, qaıtys bolǵan jyldary týraly mundaı qatelik buryn da bolǵan. Keıbir zertteýshiler Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly 1818 jyly týyp, 1889 jyly qaıtys bolǵan degen pikirin bildirgen bolatyn. Astrahan qalasynan tabylǵan muraǵat derekteri negizinde Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda qurylǵan arnaýly saraptaý komıssııasy «Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly 1823 jyly týyp, 1896 jyly qaıtys bolǵan» degen toqtamǵa kelgen». Professordyń aıtýy boıynsha, bir ǵana Mahambet Ótemisulynyń týǵan jyly úsh baspadan shyqqan oqýlyqta úsh túrli júr. «Shyń» baspasynan shyqqan «Qazaqstan tarıhy» oqýlyq-test kitabynda 1803/1804 jyl dep júrse, «Atamura» baspasynan shyqqan «Qazaqstan tarıhy» oqýlyǵynda 1804 dep, «Mektep» baspasynan shyqqan «Qazaqstan tarıhynda» 1803 dep jazylǵan.
«Oqýlyqtarda qate degen óte kóp. Ásirese osy Qazaqstan tarıhynda, onyń ishinde hronologııa salasy boıynsha qatelikter jetip artylady», - deıdi Batys Qazaqstan gýmanıtarlyq akademııasynyń dotsenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, joǵarǵy oqý oryndaryna arnalǵan «Orta ǵasyrlar tarıhy» oqýlyǵynyń avtory Baqtyly Boranbaeva «QazAqparattyń» eksklıýzıvti saýalyna jaýabynda. Baqtyly Sansyzbaıqyzynyń aıtýynsha, bundaı problemalar baspalardyń kóptigine baılanysty týyndap otyr. «Qazirde baspa kóp, avtorlardyń jumystaryn redaktsııalamaı sol kúıi shyǵara salatyn baspalar da barshylyq. Eger de baspalar men zertteý ınstıtýttary, Ǵylym akademııasy arasynda tyǵyz baılanys bolsa, bul máseleni de bir jaqty bolyp sheshýge bolady dep oılaımyn. Oqýlyq shyǵarýǵa jaýapty mekemeler bir ortalyqtandyrylǵany durys», - dep esepteıdi B. Boranbaeva. Bundaı problema tek mektep oqýlyqtarynda ǵana kezdespeıdi, kásiptik kolledj ben joǵarǵy oqý oryndarynda bundaı olqylyqtar jeterlik. Oqýlyqty shyǵarý barysynda baspagerler avtorlarmen qoıan-qoltyq jumys jasaýy qajet. «Oqýlyqtarda ketip jatqan qatelerge tek baspany kinálaý orynsyz. Buǵan avtorlar da tikeleı jaýapty. Bizdiń baspaǵa oqýlyqtar Respýblıkalyq oqý-ádistemelik ortalyqtan saraptaýdan ótken soń ǵana keledi. Áıtse de ol oqýlyqtarda da qateler kezdesip jatady. Kóbinese qazaq tildi oqýlyqtardaǵy termınologııada birizdilik joq. Mysaly, «podshıpnıkti» sózdikte - moıyntirek, áıgólek, ıirshik dep ár túrli bergen. Sony ár avtor ár túrli qoldanady. Nemese keıbiri tikeleı aýdarma bolǵandyqtan, sóılem maǵynasy túsiniksiz bolyp jatady. Keıbir oqýlyqtarda tipti Keńes odaǵy kezindegi málimetter beriledi. Bundaı jaǵdaıda oqýlyqtyń redaktory avtormen baılanysyp, óńdeýge jiberedi. Oqýlyqta qate ketip jatsa, bul árıne baspanyń da, avtordyń da abyroıyna nuqsan keltiredi. Qatege toly oqýlyqpen bilim alyp júrgen oqıtyn stýdentter tolyqqandy bilim ala almaıdy. Sondyqtan biz avtorlarmen tyǵyz baılanysta jumys jasaımyz», - deıdi «Folıant» baspasynyń oqýlyqtar bóliminiń redaktory Aıgúl Abdrahmanova. Joǵaryda oqýlyqtaǵy problemalarǵa qatysty eki jaqtyń da pikirin tyńdap kórdik. Bul úshin tek avtordy nemese baspany kinálaýdan aýlaqpyz. Áıtse de, «Jumyla kótergen júk jeńil» demekshi, bundaı kúrdeli de mańyzdy problemalardy birigip sheshsek, bolashaq urpaq durys bilim alýyna úles qosar edik. Gúlden Ospanova