BQO-daǵy kıik sanaǵy aqbókenderdi qorǵaýdy kúsheıtý qajettigin kórsetti
Asha tuıaqty túz taǵylaryn shotqa soǵý úshin buǵan jaýapty top sáýir aıy bastalysymen atqa qonǵan. Eń áýeli Betpaqdalanyń, sosyn Ústirttiń ústimen ushty. Endi mine, Edil men Jaıyqtyń ortasynda ornalasqan Qaztalov aýdanyna keldi.
QR AShM Orman jáne ań sharýashylyǵy komıtetine qarasty «Ohotzooprom» RMKK-nyń kıikti esepteý jáne memlekettik kúzet qyzmetiniń bastyǵy Murat Shárdembaevtyń sózine qaraǵanda, byltyr respýblıka kólemindegi kıik sany, jappaı qyrylýyn esepke alǵanda, 90 myńdaı boldy. Onyń 53 myńy Betpaqdala jazyǵynda meken etse, bes myńǵa jýyǵy Ústirt popýlıatsııasyna kirdi. Qalǵan 31 myń bas aqbóken Edil men Jaıyq ózenderi aralyǵynda jaıyldy. Bul kórsetkish 2009 jylmen salystyrǵanda 10,6 paıyzǵa kóp. Onyń kóbeıýi Bepaqdala men Oral popýlıatsııasynyń ósýi negizinde júzege asty. Al Ústirttiń kıigi elý paıyzǵa jaqyn azaıǵan. Onyń ózindik sebebi bar. Ústirt kıigi qystaýǵa Qaraqalpaqstan eline barady. Kóktemde birazy ol jaqtan qaıtpaı qalady. Ózbekstan Respýblıkasyndaǵy qaskerlerdiń (brokoner) bizdiń asyl túligimizdiń ósýine zııanyn tıgizip otyrǵandyǵyn osydan kórýge bolady. Ótken jyly osy úsh popýlıatsııaǵa kiretin kıikterdiń ornalasý aýmaǵynyń ózgergendigin anyqtadyq. ıAǵnı 2009 jylmen salystyrǵanda bul janýarlar 100-150 shaqyrym soltústikke qaraı yǵysqan. Mundaı jaǵdaı bıyl da baıqalýda.
Elimizdegi kıik sanynyń kóbeıýine yqpal etip otyrǵan - Betpaqdala óńiri. Ushqan qustyń qanatyn taldyratyn bul mekende jezqanat, kúmis baýyr kıikter qatary bıyl da ósken. Muny QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Zoologııa ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Aleksandr Grachev anyq ańǵarǵan. Qostanaı, Qaraǵandy, Aqmola, Aqtóbe, Qyzylorda oblystarynyń aýmaqtaryn qamtıtyn bul jerde aldyn ala esepteýler boıynsha kıik sany ótken jylǵydan jıyrma paıyzǵa kóbeıipti. Sanaq áli júrýde. Keńes zamanynan beri kıik sanaǵyna qatysyp kele jatqan A.Grachev birazdan beri úıirinde 30-dan asa bas bar kıikterdi kóre almaı júrgen. Bıyl kóripti. Úıir demekshi, ótken jyldary úsh popýlıatsııada da shaǵyn úıirler (30 basqa deıin) kóp bolǵan. Ásirese,Betpaqdalada. Al Ústirtte júzden asa bas bar birde-bir úıir kezdespepti. Ótken jyly bul baǵytta Aq Jaıyq óńirindegi kórsetkish joǵary boldy. Bıyl da jaman emes. Jánibek, Qaztalov aýdandary aýmaǵynda ortasha úıirmen jelip júrgen aqbókender jıi kezdesti.
Cońǵy kezde kıik sanaǵynda erekshelik kóp. Sanaq jańa ádis boıynsha júrgizilýde. Oblystyq aýmaqtyq orman jáne ań sharýashylyǵy basqarmasy bastyǵynyń orynbasary Ersaıyn Shatenovtyń aıtýynsha, bul iske qatysty halyqaralyq ádisteme 2007 jyldan bastap qoldanyla bastaǵan. Dál osy jyly jabaıy janýarlardyń esebin alý boıynsha BUU-nyń arnaıy jobasy elimizde qoldanysqa engizilipti. Soǵan oraı sanaqqa sheteldik sarapshylar tartyla bastady. Qazaqstannyń bıoalýantúrliligin saqtaý qaýymdastyǵy arqyly jumysqa tartylǵan sheteldikter 2008 jyly alǵash ret kıik sanaǵyna baqylaýshy retinde qatystyryldy. Al keler jyly olar bul iske óz jańalyqtaryn ákeldi. Sonyń biri - ushý isine arnalǵan djıpıes júıesi. Afrıkadaǵy jabaıy ańdardy sanaý kezinde óziniń tıimdiligin kórsetken bul qurylǵy elimizdiń geografııalyq-áleýmettik jaǵdaıyna sáıkestendirilgen. Qazir ushqyshtar burynǵydaı qaıta-qaıta kartaǵa qaramaıdy. Shaǵyn kompıýter ispettes osy qurylǵyda syzylǵan marshrýtpen júrip otyrady. Taǵy bir artyqshylyǵy, ushqysh ne kıik sanaýshy bir jerden aqbókenderdi kórse, osy qurylǵyny solaı qaraı baǵyttap, ekranyna núkte qoıady. Djıpıes sol sátte ol qaı jer ekenin kórsetip, onyń kartasyn shyǵaryp beredi. Ushaq kelesi aınalymda ol jerden elý shaqyrym qashyqtyqta ushyp ótedi. Al buryn sanaqshylar áýeden sol mekendi shamamen qaǵazǵa túsiretin. Elektrondy esepteýish qural bolmaǵan soń, tıisti qashyqtyq saqtalmaıtyn. Sonyń nátıjesinde bir úıir kıik qaıta sanaqqa iligip júrdi.
Qazaqstannyń bıoalýantúrliligin saqtaý qaýymdastyǵynda qyzmet atqaratyn halyqaralyq sarapshy Shtefan Tsýterdiń aıtýynsha, sanaqshylar osy markerdiń ishine kirgen kıikterdi negizgi esepke alady eken. Sonyń negizinde bir shaqyrymǵa shaqqandaǵy kıikterdiń sol aýmaqta ornalasý tyǵyzdyǵy, ekstrapolıatsııasy, sodan baryp jalpy kıik sany shyǵarylady. Ushaqtyń eki jaǵyna nysanany alystan alatyn sandyq fotoapparattardyń ornatylady. «Saǵatyna 150 shaqyrym ushqan kezde esepshi 3-4 sekýndtyń ishinde kıikterdi sanap úlgerýi kerek. Bul ońaı emes, - deıdi Shtefan Tsýter. -Eger úıirdegi janýar sany jıyrmadan assa ,tipten qıyndaıdy. Onyń ústine kıikter bir orynda turmaıdy ǵoı. Osyndaı kezderde kıik sanyna qatysty úlken qatelikter jiberiledi. Sol sebepti biz fotoǵa túsirý tásilin engizdik. Ushyp kelgennen soń fotoapparattaǵy sýrtterdi kompterge salyp, kıikterdiń sanyn naqtylaımyz».
Bıyl ushaqtyń ushý bıiktiginde de ózgeris bar. Buǵan deıingi sanaqtarda ushaq 80 metrge deıin kóterilse, bıyldan bastap ol 120 metrge deıin bıiktegen. Tórt jyldan beri elimizde júrgen nemis jigitiniń sózine sensek, úıirimen shaýyp bara jatqan túz taǵylary bir-birin tasalaıdy. 80 metr bıiktikten tasada qalǵan kıik jóndi kórinbeıtin kórinedi. Sóıtip sanǵa áser etedi. Al 120 metr bıiktik bir-birine taqalyp kele shapqan janýarlardy anyq baıqaýǵa múmkindik beredi. Byltyr tek Betpaqdalada tájirıbe retinde paıdalanylǵan bul ádisti QR AShM Orman jáne ań sharýashylyǵy komıtetiniń mamandary maquldap, bıyl barlyq popýlıatsııaǵa baılanysty qoldanysqa engizipti.
BQO-da ótken jyly oryn alǵan pasterellez derti dalanyń erke janýaryn biraz azaıtqany belgili. Sanaqshylar Qaztalov, Jánibek, Bókeı ordasy, Jańaqala, Tasqala aýdandarynyń aýmaqtaryna baryp, 6839 bas kıikti sanapty. Byltyrǵy kórsetkishpen salystyrǵanda ol edáýir az.
-Áskerı polıgondar bolýy sebepti biz bul joly Bókeı ordasy aýdanynyń aýmaǵyn tolyq qaraı almadyq. Al kıikter negizinen osy jaqta qystaǵan edi. Tasqala aýdanynda ótken jyly 2 myń bas kıikti kórsek, bıyl tek 150 bas sanadyq. Sý tasqynyna baılanysty olar basqa jaqqa qonys aýdarǵany anyq. Biz Jaıyq ózeniniń arǵy jaǵyna, Taıpaq óńirine qaraı ketti dep boljap otyrmyz. Ol jaqqa barýǵa bizge berilgen ushý saǵaty jetpeı qaldy. Osy sebepterdi jáne ótken jylǵy jappaı qyrylýdy esepke alyp saraılatyn bolsaq, Aq Jaıyq óńirindegi aqbókender sanyna shúkirlik etýge bolady. 6839 bas bul naqty san emes. Zoologııa ınstıtýty men Qazaqstannyń bıoalýantúrliligin saqtaý qaýymdastyǵy mamandary ekstrapolıatsııa jáne basqa da ádistermen eseptep, maýsym aıynda naqty sanyn shyǵarady. Osynyń bárin eseptegende biz shamamen 20 myńnyń ústinde kıik shyǵady dep otyrmyz, - deıdi «Ohotzooprom» RMKK-nyń Batys Qazaqstan aımaqtyq fılıalynyń dırektory Habıt Maqash.
Mamandar sanaq kezinde kıiktiń atalyǵyna da jiti nazar aýdardy. Ótken jylǵy ólim-jitim kezinde olardyń qyryq paıyzdaıynan aıyrylsaq, jeńil jolmen baıýdy kózdegender múıizi úshin kıiktiń tekesin ǵana nysanaǵa alady. Kıiktiń oraldyq popýlıatsııasy boıynsha kandıdattyq dıssertatsııa qorǵaýǵa daıyndalyp júrgen Zoologııa ınstıtýtynyń jas ǵalymy Jarylqasym Ábdikerimov tórt kún ishinde bes júzdeı atalyqty sanapty. Bul az. Jáne kópshiligi usaq. Ol bolashaq tólge áser etýi múmkin. «Bir qýanǵanymyz, - deıdi jas ǵalym, - Aq Jaıyqtyń aqbókenderi tyń ári sergek eken. Eger olar osy kúıinde tursa, tez ósip, osy jerdiń sánin keltiredi áli».