BQO-da Jeńistiń 75 jyldyǵyna oraı «Ot keshken ordalyqtar» atty kitap jaryq kórdi
Otyz baspa tabaqtan asatyn kólemdi jınaq 462 betten turady.
Osy zertteý eńbekke Bókeı ordasy aýdanynyń ákimi Nurlan Rahymjanov alǵysóz jazyp, bul kitaptyń bási bıik, baǵasy qundy ekenin atap ótipti.
Bıyl Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalǵanyna 75 jyl tolǵanyna toqtala kele: «Sol zulmat kúnderi tolarsaqtan qan keship, Bókeıdiń qumynan attanyp, jarty Eýropany sharlaǵan ár maıdangerdiń ómir joly – ónege. Óskeleń urpaq úshin tek mamyrda ǵana eske alatyn emes, ár kún saıyn aıtylyp, jadylaryna toqylar tálim, otansúıgishtik qasıettiń ozyq úlgisi. Ahmedııar Qýanuly sońǵy bes jylda soǵys taqyrybynda talmaı izdenip, tabandy eńbek etip, osy kezge deıin belgisiz, izdeýsiz ketken sansyz bozdaqtyń taǵdyryn anyqtap, talaı aqtańdaqtyń betin ashqan eken», - deıdi N.Rahymjanov.
Sonymen qatar H.Dosmuhamedov atyndaǵy Atyraý memlekettik ýnıversıteti «Máńgilik el» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Aqqalı Ahmet osy jınaqqa retsenzııa jazǵan. Ǵalym arhıv qujattary negizinde ter tókken ólketanýshy A.Batyrhanov bul jınaǵynda tyń derekterdi alǵa tartqanyn eskere kele: «Kitaptyń «Erlik – erdiń qasıeti» atty taraýynda shaıqas alańynda erlik kórsetip, túrli deńgeıde marapatqa usynylǵan 1374 ordalyq týraly málimet berilgen... Biz qaıyspas qaısarlyq pen erliktiń arqasynda ultymyzdyń rýhyn bıiktetken osyndaı qaharman jandarǵa árqashan bas ıip, taǵzym etemiz. Uly Jeńisti jaqyndatqan barlyq jaýyngerlerdiń rýhtaryna – máńgilik mináját!» - dep oı túıedi.
Kitap avtory shań basqan arhıv qujattaryn aqtaryp, derekterdi taýyp, olardy orys tilinen qazaqshaǵa aýdaryp, naqty tarıhı derektermen salystyryp, zertteý júrgizgen. Bul úlken eńbekqorlyqty qajet etedi.
Bul kitapta Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan oralmaǵan 666 ordalyq týraly Reseı Federatsııasy Qorǵanys mınıstrliginiń Ortalyq arhıvinen, «Obd-Memorıal» jəne «Pamıat naroda» saıttarynan alynǵan məlimetter bar. Osy 666 jaýynger tipti 1999 jyly Oral qalasynan shyqqan «Bozdaqtar» kitabynyń 6 tomyna enbeı qalǵan.
Kitapta soǵysta jaý qolyna tutqynǵa túsken 51 ordalyq týraly tyń derek te bar, olar jóninde maǵlumattar «Obd-Memorıal» saıtynan tabylǵan. Sonyń ishinde jaý qolyna túskenderdiń 44-i tutqynda qaıtys bolsa, 7 adamnyń keıingi taǵdyry belgisiz. «Obd-Memorıal» saıtynan alynyp, soǵysta isti bolyp eń joǵarǵy úkimge kesilgen 15 adam jəne sottalǵan 23 adam týraly məlimet jazylǵan.
«Sonymen qatar bul kitapta QR Іshki Іster mınıstrliginiń saıtynan soǵys jyldary jaý qolyna tutqynǵa túsken, alaıda, keıingi taǵdyry belgisiz 195 ordalyq týraly məlimet bar. RF Qorǵanys mınıstrliginiń Ortalyq arhıviniń «Podvıg naroda» saıty arqyly Orda aýdandyq əskerı komıssarıatynan əskerge shaqyrylyp, maıdanda erlik kórsetip, orden men medaldarmen marapattalǵan 1374 ordalyqtyń aty-jóni, əskerı sheni jəne marapaty jazyldy. Sonymen qosa, «Bozdaqtar» kitabynda qaza tapty dep jazǵanmen, buryn jerlengen jerleri belgisiz bolǵan júzge jýyq ordalyqtyń məńgilik mekeni anyqtaldy. Soǵystan elge aman oralǵanmen, «Bozdaqtar» kitabynyń 6 tomynda qaza tapty delinip ketken tórt adam týraly da jazdym», - deıdi A.Batyrhanov.
Kitap avtory QazAqparat tilshisiniń «Zertteý jumystaryn qashan qolǵa alyp edińiz? Bul kitapty jazýǵa ne túrtki boldy? Qandaı erekshe derekterge tap boldyńyz?» degen suraqtaryna ret-retimen jaýap berdi.
«Zertteý jumysyn 2014 jyly qazan aıynda bastadym. Bul kitapty jazýǵa 1999 jyly Oral qalasynan shyqqan «Bozdaqtar» kitabyndaǵy eskerilmeı qalǵan tustar túrtki boldy. Jalpy, bizdiń oblys boıynsha ər aýdannan shyqqan «Bozdaqtar» kitabynda soǵysta tutqynda qaıtys bolǵan 4-5, əri ketse 8 adam degen. Məselen, Orda aýdanynan 44 adam tutqynda qaıtys bolsa, Jańaqala aýdanynan 55 adam, Jənibek aýdanynan 51 adam tutqynda qaıtys bolǵan. Basqa aýdandar boıynsha da osylaı jalǵasa beredi. Sol sekildi 1995 jyly Oral qalasynan shyqqan «Bozdaqtar» kitabynyń 1 tomynda Oral oblysynan jaý qolynda tutqynda 157 adam qaıtys boldy dep derek keltirgen. Al men qazir jeke izdenis barysynda 1941-45 jyldary bizdiń oblys boıynsha jaý qolynda tutqynda qaıtys bolǵan 500-den astam adamdy anyqtadym. «Bozdaqtar» kitabyna biraz adamnyń enbeı qalýyna kezinde KSRO-nyń sol soǵysta adam shyǵynyn az kórsetý faktisi sebep bolǵan sııaqty. Qazir basqa aýdandardan da «Bozdaqtar» kitabyna enbegender shyǵyp jatyr», - deıdi kitap avtory A.Batyrhanov.
Osy kúnge deıin soǵystan oralmaǵan atalary men əkelerin izdeýshiler az emes. Ókinishke oraı, soǵys jyldary qujattarda qazaq, qyrǵyz, ózbek ulttary ókilderiniń aty-jónderi óreskel qate jazylǵan. Sondyqtan da saıttan izdeý óte qıynǵa soqqan eken. Kitap avtory árbir áripke tereń úńilý qajet bolǵanyn aıtady.
Odan ári sózin jalǵaǵan qalamger: «Osy kitapty jazý barysynda erekshe derekterdi kezdestirdim. Atap aıtqanda, tutqyndardyń jeke kartotekalarynda olardyń aty-jóni, dini, ulty, əskerı sheni, sońǵy qyzmet orny, basbarmaq saýsaq tańbasy, anasynyń aty-jóni, mekenjaıy jazylyp, 3h4 fotolary japsyrylǵanyn baıqadym. Ókinishti taǵdyrlar dep bir əýletten jeti adam soǵysqa attanyp, solardyń birde-biriniń oralmaǵanyn aıtar edim. Soǵys órti sharpymaǵan shańyraq bar ma?! Máselen, meniń marqum anam Rahıma Meńjanova 1940 jyly 19 qyrkúıekte Orda aýdany Əjen aýylynda dúnıege kelgen. Anamnyń əkesi Meńjan Azamatov pen baýyrlary Tutyq Azamatov, Sherim Azamatov, Nurym Azamatov, Sabyr Azamatov, Ámı Azamatov jəne Ilııas Syrəlıev sol soǵysqa Ordadan attanyp, oralmaǵan. Sondaı-aq Orda aýdanynan shyqqan jeti ushqysh pen eki əýe atqyshy týraly məlimet taptym», - dedi.
Kitapqa arqaý bolǵan materıaldar soǵys taqyrybyna qalam terbep júrgen izdenýshiler men tarıhshylar úshin óte qundy. Kitap jalpy jurtshylyqqa arnalady jáne óskeleń urpaqqa otty jyldar oıranynda jaýǵa qasqaıa qarsy tura bilgen ata-babalar erligin dáripteý arqyly Otandy súıý, eliniń, týǵan jeriniń adal patrıoty bolý, yntymaq pen birlikti qurmetteý, adamgershilik, ultjandylyq qasıetterdi boıyna sińirý, rýhanı qundylyqtardy qasterleý qajet ekenin uǵyndyrady. Tárbıelik máni zor shyǵarmashylyq eńbek deýge negiz bar.
Kitap avtory: «Maıdangerlerdiń erlik joldaryn keıingi urpaqqa nasıhattaý – Otandy súıýdiń shyn belgisi. Bókeı Ordasynyń tarıhy tereńnen syr shertedi. Sonyń bir bóligi Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary dep bilemin. 1941-42 jyldary Orda men Jənibek aýdany Stalıngrad maıdanynyń jaqyn tyly bolyp qana qoıǵan joq, soǵys jaǵdaıyna kóshirilgen. Osy aýmaqtaǵy eldi mekender kóp zardap shekti. Eki aýdanǵa da jaý əýeden shabýyl jasap, bomba tastady. Atalǵan eki aýdanda da baýyrlastar zıraty bar», - dep óz oıyn qorytyndylady.
Aıta ketý kerek, Bókeı ordasy aýdandyq ákimdigi kitaptyń jaryqqa shyǵýyna, sonyń ishinde baspa shyǵyndaryn óteýge qoldaý kórsetken.