BQO-da qańǵybas ıtter kóp: máseleni sheshýdiń joldary qandaı
Ieleri kóshege qoıa beredi
Oral qalalyq veterınarııalyq stantsııasynyń dırektory Erlan Işanovtyń málimdeýinshe, tabıǵı jaǵdaıda da, qalalarda da qańǵybas jáne jabaıy ıtterge qatysty máseleler óte ózekti kúıinde qalyp otyr.
— Qazirgi tańda qańǵybas ıtterge aryz-shaǵym Oral qalalyq veterınarııa stantsııasyna turǵyndardan, telefonnan, IKomek (109) qyzmetinen, E-otinish pen ýchaskelik polıtsııadan kóptep túsýde. Kúz mezgilinde halyqqa ıesi bar ıtterge chıp qoıylý kerek ekendigi týraly túsiniktemeler júrgizildi. Chıptelmegen jaǵdaıda aıyppul qaralǵan. Itterdi ıeleri asyrap, kóshege qoıa beredi. Sol sebepti qańǵybas ıtter kóbeıýde, — deıdi vetstantsııa dırektory.
Onyń aıtýynsha, qalada qańǵybas ıtterdi ustap, bıozalalsyzdandyrý boıynsha eki brıgada jumys jasaıdy. Aryz túsken jerlerge brıgada baryp, ıtterdi tormen aýlap, «Járdem-Vet» oqý ortalyǵyna jetkizedi.
Klınıkada aýlanǵan ıt jáne mysyqtar bıozararsyzdandyrylyp, chıp qoıylyp, mekendeý ortasyna keri jiberiledi. On kún karantınge qoıylyp, sol aralyqta ıt nemese mysyqtyń qutyrý oshaǵy anyqtalǵan kezde jedel túrde veterınar dárigerler jáne qalalyq ınspektsııa mamandary jetip, bas-mıyn alyp, qalalyq zerthanaǵa jiberedi.
«Qańǵybas ıtterdi aýlaý qazir tipti ońaı emes. Óıtkeni 2021 jyldyń jeltoqsan aıynda „Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly“ qabyldanǵan zańǵa sáıkes burynǵydaı bir oqpen atyp alýǵa bolmaıdy. Sonymen qatar ıesiz janýarlardy aýlaýmen jáne zararsyzdandyrýmen aınalysatyn uıymdar men zooqorǵaýshylar arasynda talas-tartystyń bolatyny da jasyryn emes. Kóptegen adamdar ustalǵan ıtter men mysyqtardy arnaıy baspanalarǵa ornalastyrýdy talap etedi. Onda olarǵa jaqsy kútim jasalyp, shyǵyndar qala bıýdjetinen ótelýi tıis deıdi. Alaıda bul tásil qala úshin qarajattyń jetispeýshiliginen ǵana emes, sonymen qatar ekonomıkalyq jáne veterınarlyq-sanıtarlyq sebeptermen de qolaısyz bolyp tur. Bir atap ótetin jaıt, turǵyndar ıtter men mysyqtardy ustaý erejelerin saqtamaıdy. Sonyń saldarynan Oral qalasynda qańǵybas ıtter sanynyń kúrt óskeni baıqalady», dep túsindirdi E.Işanov.
Oral qalasy ákiminiń orynbasary Aslan Tapıshev qazirgi tańda ákimdik tarapynan vetstantsııaǵa úsh avtokólik qarastyrylyp jatqanyn jetkizdi.
— Qańǵybas ıtterdi ustaý úshin vetstantsııanyń kúshi jetkiliksiz bolyp otyr. Sondyqtan olarǵa qosymsha tehnıka kerek. Qalada ıtterdiń kóbeıip ketkeni esh jasyryn emes. Balalar mektepke bara almaıdy ne adamdar kóshede erkin júre almaıdy. Osy másele zooqorǵaýshylarmen ótkizilgen jınalysta da talqylanyp, jumys tobyn qurý týraly sheshim qabyldandy. Biraq olardyń arasynda da aýyzbirshilik joq. Túrli pikir bar. Bireýleri ıtti panajaıǵa toltyrý durys emes deıdi. Ekinshileri Krýgloozernyı kentinde salynýy múmkin memlekettik panajaı qarjysyn bizge berińder jáne onyń qalada turǵyzylǵany jón deıdi. Biraq memleket qarjysyn «Dobroe serdtse» sııaqty qoǵamdyq qorlarǵa berý múmkin emes. Itti qorǵaý baǵytynda joba jasap, usynyńyzdar, biz qaraıyq dep aıttyq, — dedi A.Tapıshev.
Parazıt aýrýlar boıynsha ahýal óte kúrdeli
Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıteti janyndaǵy «Járdem-Vet» oqý-ǵylymı-óndiristik ortalyǵynyń meńgerýshisi Bekjasar Sıdıhovtyń taldaýynsha, Oral qalasy veterınarııalyq ınspektsııasy men Oral qalasy sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý basqarmasynyń málimetteri boıynsha sońǵy bes jylda (2020-2024 jyldar) ıtterdiń adamǵa shabýyl jasaýy men tisteýine qatysty 5 719 derek tirkelgen.
Eki ıttiń qutyrý aýrýyna shaldyǵýyna baılanysty tıisti jumystar júrgizilgen. Al BQO veterınarııa basqarmasynyń derekterine qaraǵanda, Oral qalasynda osy jyldary qutyrýǵa qarsy 127 480 ıt egilgen. Oǵan qosa bes jylda Oralda 6 myń, oblys boıynsha 24 myń úı ıtteri derekqorǵa engizilgen.
«Járdem-Vet» ortalyǵynyń málimetine sáıkes 2020-2024 jyldary oblys ortalyǵynda qaraýsyz qalǵan 7 224 ıt birdeılendirý bazasynda tirkelgen. Sonyń ishinde 2020 jyly 1 214 qańǵybas ıt esepke alynsa, bir jyldan keıin 2 065-qa jetken.
Sonda buralqy ıtter sany bir jyldyń ishinde 851 basqa artyp otyr. Esepke alynbaǵandary qanshama. Bıyl on aıdyń ózinde 1 567 ıt derekqorǵa engizildi. Demek, qaraýsyz qalǵan ıtter sany jyl sanap kóbeıip keledi.
— Eń qaýiptisi, qaladaǵy ıtterdiń parazıttik aýrýlary boıynsha epızootııalyq jaǵdaı óte kúrdeli. Zertteý jumystarynyń nátıjesinde ıtterdiń denesinde gelmıntterdiń segiz túri tabyldy, trematod, tsestod jáne nematodtar. Ektoparazıtter qatary da jıi kezdesedi, mysaly: sarkoptoz, otodektoz, demodekoz. Itterdegi parazıtozdyń keń taralýy buralqy ıtter popýlıatsııasynyń kóbeıýine tikeleı baılanysty, — deıdi B.Sıdıhov.
Osylaısha, megapolıste ıtter juqpaly jáne parazıttik aýrýlardyń tasymaldaýshysy bolýda. Osy aýmaqta únemi qozǵalysta júretindikten, olardy óneboıy veterınarııalyq baqylaý múmkin emes. Oǵan turǵyndardyń ıtti ustaý mádenıetiniń jetispeýi qosylyp, sonyń bári aýrýdyń taralýyna yqpal etedi.
— Qalanyń túrli aýdandarynan aýlanǵan buralqy ıtterdiń juqpaly jáne parazıttik aýrýlardyń qozdyrǵyshtarymen zararlanýyn anyqtaý úshin bıomaterıaldar alyndy. Zertteý nátıjesinde Oral qalasyndaǵy ıtterdiń gelmıntterdiń 8 túrimen zararlanǵany anyqtaldy. Atap aıtqanda, Toxascaris leonina — 29,9 paıyz, Toxocara canis — 59,9 paıyz, Ancylostoma canis — 25,0 paıyz, Uncinaria stenocephala — 39,9 paıyz, Dipylidium caninum — 44,9 paıyz, Dirofilaria repens — 29,4 paıyz, Opisthorchis felineus — 29,9 paıyz, Echinococcus granulosus — 15,0 paıyz. Al Otodectes cynotis (qulaq qyshymasy) ınfektsııasy 55,2 paıyz boldy. Sol sekildi buralqy ıtterdiń bıologııalyq úlgilerinen toksokarozdyń, tsestodozdyń jáne brýtsellezdiń qozdyrǵyshtary tabyldy. Sondaı-aq qozdyrǵyshtarǵa antıdeneler, ıaǵnı, brýtsellezge — 57,9 paıyz, pasterellezge — 21,05 paıyz, týberkýlezge — 18,4 paıyz, leptospırozǵa — 2,6 paıyz, lısterıozǵa — 7,9 paıyz, lıamblıozǵa — 2,6 paıyz, ehınokokkozǵa — 76,3 paıyz, toksokarozǵa 51,3 paıyz anyqtaldy, — deıdi maman.
Onyń pikirinshe, Veterınarııa týraly zań, al sodan keıin Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly zań — qoǵamnyń jalpyadamzattyq qundylyqtaryn damytýdaǵy mańyzdy qadam. Qazirgi shyndyq adam men janýarlar arasyndaǵy qarym-qatynas tetigin qurýdy, iske asyrýdy jáne damytýdy talap etedi. Bul qatynastardyń tetigi mynada: «siz erkinsiz, biraq sizdiń erkindigińiz basqanyń erkindigi bastalǵan jerde aıaqtalady» qaǵıdatyn saqtaýdyń eń jaqsy sharttaryn qamtamasyz etýi kerek.
Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń qaraýsyz qalǵan janýarlardy aýlaýǵa qatysty 2014 jylǵy 30 qazandaǵy buıryǵy da — osy tetikti qoldanýdyń bir joly.
Buralqy janýarlardyń paıda bolýynyń negizgi eki túri bar: bireýi — kóshede týǵandar, ekinshisi — ıesi tastap ketkender. Túrli elderdiń aýlaý qyzmetteriniń halyqaralyq tájirıbesi qaraýsyz qalǵan janýarlarmen baılanysty problemany sátti jáne tıimdi sheshýdiń birneshe joly bar ekendigin kórsetedi.
Bular — janýardy sáıkestendirý, adamzat qoǵamy úshin qaýiptiligin anyqtaý, ony ıesine nemese almastyratyn adamǵa berý.
Ortalyq basshysy ıtterdiń qaýiptiligi, agressıvti minez-qulqynyń qanshalyqty ekendigin anyqtaý úshin zertteý jumystarynyń, testileýdiń júrgizilgenin jetkizdi.
— Qaraýsyz qalǵan buralqy ıtter adam men basqa da janýarlar ómirine úlken áleýmettik zııan keltiredi, tipti tikeleı qaýip tóndiredi. Ortaq zooantroponozdy aýrýlardyń artýyna yqpal etedi. Alaıda buralqy ıt ózdiginen paıda bolmaıdy. Bul máseleni retteý úshin eń aldymen turǵyndardyń ıtterin tirkeýge alyp, aýrýdyń aldyn alý sharalary júrgizilýi kerek. Ekinshiden, buralqy ıtterge monıtorıng júrgizip, olardyń sanyn azaıtý maqsatynda shara qoldaný qajet. Barlyq jeke turǵyndardyń ıtteri men buralqy ıtter birdeılendirý bazasyna engen jaǵdaıda ǵana olardy qadaǵalaý jáne veterınarlyq aldyn alý jumystaryn júrgizý jeńildeıdi. Sodan keıin ıtterdi sterılızatsııadan ótkizýdiń josparyn kóbeıtý kerek. Óıtkeni bizdiń jasap jatqan jumystarymyz teńizdegi tamshydaı ǵana. Mysaly, veterınarııa basqarmasysynyń boljamdy sanaǵy boıynsha qalada 5 myń buralqy ıt bar delik, sonyń tek 1 200 basyna ǵana sterılızatsııa jasalsa, qalǵan 3 800 basy emin-erkin kóbeıe bermeı me? Bir ıt 10 kúshik týsa, áp-sátte 35 myńǵa baryp qalady ǵoı, — dep túıdi oıyn B.Sıdıhov.
It qapqan turǵyndardyń sany kóbeıip otyr
BQO sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamenti basshysynyń mindetin atqarýshy Nurlybek Mustaevtyń málimdeýinshe, bıylǵy on aıda 2 146 adam tistelinse, sonyń ishinde 1 694-i ıtten, 383-i mysyqtan, 69-y basqa janýardan japa shekken. Bul ótken jylǵy osy kezdegiden (1 947) 199-ǵa artyq. Bıyl ıt-mysyqtyń arasynda qutyrý aýrýy tirkelgen joq.
BQO veterınarııa basqarmasy taldaý, boljaý, veterınarııalyq esep jáne lıtsenzııalaý bóliminiń basshysy Berik Iralıev Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly zańǵa sáıkes qańǵybas janýarlardyń sany sterılızatsııa arqyly retteletinin eske saldy.
Osy zańnyń 15-baby 1-tarmaǵy 4-tarmaqshasynda kórsetilgendeı, adamnyń ómirine nemese densaýlyǵyna, janýarlarǵa, sondaı-aq qoǵamdyq tártip pen qaýipsizdikke qaýip tóndirgen kezde jansyzdandyrýǵa jol beriledi.
Onyń málimetine qaraǵanda, 2024 jylǵa qańǵybas ıtterdi aýlaý jáne bıosterılızatsııalaý jumystaryna oblystyq bıýdjetten 68,2 mln teńge qarajat bólingen. Jyl basynan beri oblys boıynsha 5 745 qańǵybas janýar aýlanyp, onyń 3 228-i bıosterılızatsııadan ótkizilip, keri jiberilse, qalǵan 2 517-si turǵyndardyń ótinishteri negizinde jansyzdandyryldy.
— Qazirgi tańda ıt-mysyqty tirkeýge arnalǵan biryńǵaı derekqorda oblys boıynsha 24 176 chıptelgen ıt pen mysyq tirkelgen, onyń ishinde ıesi bary — 6 390. Kúni búgin óńirde vetstansalarda 12 orynda 180 ıt pen mysyqty ýaqytsha ustaı alady. Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetine tıesili ortalyqtyń syıymdylyǵy — 75 ıt pen mysyq. Oǵan qosa janýarlardy qorǵaý uıymdaryna tıesili 6 panajaı bar. Turǵyndarǵa aıtarymyz, ıt pen mysyq sizdiń nemese týystaryńyzdyń ómirine, sondaı-aq qoǵamdyq tártip pen qaýipsizdikke qater tóndirse, máseleni tolyq baıandap, fotony júkteı otyryp, IKomek qyzmetine 109 qysqa nómirine qońyraý shalý arqyly habarlasa alasyz, — dedi B.Iralıev.
BQO veterınarııa basqarmasynyń málimeti boıynsha Oral qalasyna qarasty Krýgloozernyı kentinde 720 bas ıtke arnalǵan memlekettik panajaı ashý úshin jobalyq-smetalyq qujattama jasaýǵa qarajat bólingen. Degenmen onyń qashan salynatyny ázirge belgisiz. Bári de bıýdjetten qarjy qarastyrýǵa baılanysty.
Zańnamaǵa ózgeris engizý qajet pe?
Báıterek aýdany Asan aýylynyń turǵyny Naǵym Ǵalıýllın zańnamany ózgertýdi qajet dep esepteıdi.
— Qańǵybas ıtter ótken jyly da, bıyl da qoramdaǵy qaz-taýyqtardy qyryp ketti. Osy ıtterden qutylýdyń ózi qıynǵa aınaldy. Aýyl ákimdigi, veterınarlar bir-birine silteıdi. Zań boıynsha ıtti atýǵa bolmaıdy, tek aýlaıdy. Bizdińshe, burynǵysha buralqy, ıesiz qalǵan ıtterdi atý nemese ýlap jansyzdandyrý tártibin qaıta qalpyna keltirý kerek. Óıtkeni bıosterılızatsııadan ótkizilgen ıtter mekendeý ortasyna qaıta oralyp, basqasymen qosylyp, turǵyndarǵa zalalyn tıgize beredi. Mysaly, meniń ózim sońǵy shabýyldan 3 mln teńge shyǵynǵa ushyradym. Ony óndirý úshin sotqa aryz berýge bekinip otyrmyn, — deıdi N.Ǵalıýllın.
Ótemaqy tóleý máselesi boıynsha BQO veterınarııa basqarmasy bylaı dep jaýap berdi:
— Veterınarııa týraly zańnyń 35-baby 1-tarmaǵynyń 6-tarmaqshasyna sáıkes bıýdjet qarajaty esebinen alynatyn jáne joıylatyn aýrý janýarlardyń, janýarlar men adam densaýlyǵyna asa qaýipti aýrýlar týyndaǵan kezde qaýip tóndiretin janýarlardan alynatyn ónimder men shıkizattyń quny ıelerine óteledi. Tórt túliktiń qańǵybas janýarlardyń shabýylynan ólim-jitimge ushyraýy asa qaýipti aýrý sebebinen ólgen bolyp eseptelmeıdi. Osyǵan baılanysty qańǵybas ıtter talap óltirgen usaq múıizdi qara maldyń shyǵynyna bıýdjet qarajaty esebinen ótemaqy tóleý qarastyrylmaǵan, — deıdi BQO veterınarııa basqarmasynyń bólim basshysy Berik Iralıev.
Májilis depýtaty Nartaı Aralbaıulynyń aıtýynsha, qazir Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizilgeli jatyr. Avtorlary — Nartaı Aralbaıuly, Edil Jańbyrshın, Samat Musabaev.
— Qazirgi kezde jumys toby óz qyzmetin bastady, — dedi Májilis depýtaty.