BQO-da qaı salanyń mamandary alaıaqqa jıi aldanady

<p>ORAL. KAZINFORM — Sońǵy kezde alaıaqtyqtyń jańa túrleri paıda bolyp, shyrmaýyna turǵyndardy tartyp otyrǵany belgili. Budan qalaı qorǵanýǵa bolady? Alaıaqtyqtyń aldyn alý baǵytynda qandaı jumystar júrgizilýde? Osy oraıda <a href="https://kaz.inform.kz/" target="_blank" rel="noopener">Kazinform</a> tilshisi BQO polıtsııa departamentiniń bastyǵy, polıtsııa polkovnıgi Arman Orazalıevpen suhbattasqan edi.</p>

— Arman Moldııaruly, jyl basynan beri batysqazaqstandyqtar alaıaqtardan qanshama zııan shekti, qansha adam ustaldy, qansha qylmystyq is tirkeldi, aldymen soǵan toqtalsańyz?

— Bıylǵy toǵyz aıda oblys kóleminde 333 ınternet-alaıaqtyq qylmysy tirkeldi, bul ótken jyldyń osy kezeńimen salystyrǵanda, 23 derekke nemese 6,5 paıyzǵa tómen. Sotqa deıingi tergep-tekserý barysynda dropperlerdiń alaıaqtyq derekteri kezinde paıdalanylǵan 266 banktik esepshoty jáne alaıaqtar qońyraý shalǵan 392 uıaly telefon nómiri buǵattaldy.

Jalpy, «Cyberpol» toby qurylǵannan beri ashylǵan qylmystyq isterdiń ishinde epızodtyq birneshe ister bar. Atap aıtqanda, RF azamatyna qatysty 8 epızodtyq qylmystyq is bıyl sotqa joldandy. Budan turǵyndarǵa 23,1 mln astam teńge shyǵyn kelgen. Sonymen qatar páterdi jalǵa berý syltaýymen «krisha.kz» qosymshasy arqyly alaıaqtyq jasaǵan Oral qalasynyń M. esimdi turǵynyna qatysty 5 epızodtyq qylmys is te sotta qaralyp jatyr. 

Qazirgi ýaqytta WhatsApp messendjeri arqyly ózin týmasy retinde tanystyryp, alaıaqtyq jasaǵan oblystyń 3 turǵynyna qatysty epızodtyq qylmystyq ister (kelgen shyǵyn — 1 mln 275,1 myń teńge) tergelýde.

Shyǵyn demekshi, toǵyz aıda ınternet-alaıaqtyq qylmysynan oblys turǵyndaryna 784 mln 446,642 mln teńge zalal keltirilse, sonyń 37 mln 050,9 myń teńgesi ǵana jábirlenýshilerge qaıtaryldy. Osynyń ishinde 104 mln teńgesi — bir ǵana adamnyń, Aqsaı qalasy turǵynynyń shyǵyny. 

— Sonda alaıaqtardyń quryǵyna kimder kóbirek iligip júr?

— Mundaı jaǵdaıǵa, ásirese, muǵalimder men dárigerler jıi tap bolady. Turǵyndar ınvestıtsııaǵa qarjy salýǵa áýes. ıAǵnı Qazaqstanda lıtsenzııasy joq, tirkelmegen qarjylyq mekemelerge óz aqshasyn salǵan. Oral qalasynyń turǵyny osylaısha 50 mln teńgesin aýdaryp jibergen. 

Jalpy, 333 alaıaqtyq dereginiń 75-i zeınetkerler, 33-i muǵalimder, 41-i dárigerler, 88-i jumyssyzdarǵa jáne 96-sy jeke kásipkerlerge qatysty jasalǵan. Adamdar kóbine ózderin bank qyzmetkeri retinde tanystyrǵandarǵa aldanady, osyndaı 279 derek tirkelgen. Sondaı-aq 26-sy — tanymal mobıldik qosymshalardan taýarlar satyp alý, 11-i — ınvestıtsııaǵa aqsha salý, 17-si — basqa derekter. 

Aıta keteıin, bıyl respýblıkalyq Anti-Fraud jáne oblystyq «Stop-ınternet alaıaqtyq» jedel aldyn alý is-sharalary aıasynda 54 qylmys ashyldy. 

— Alaıaqtyqtan turǵyndardy saqtandyrý baǵytynda qandaı jumys atqarylyp jatyr?

— Polıtsııa departamentiniń qyzmetkerleri toǵyz aıda 157 myńnan astam turǵynǵa túsindirý jumystaryn júrgizdi. Egov saıty arqyly erikti túrde 69 myńnan astam adamnyń shottary buǵattaldy. Jekeleı de, sondaı-aq mekemelerde jınalys jasaý arqyly da alaıaqtardan barynsha saqtandyryp kelemiz. Aıtalyq, 8 myńnan astam dáriger, 16 myńnan astam muǵalimniń esebin alyp, túsindirdik. Sońǵy kezde dárigerler arasynda alaıaqtardyń quryǵyna túskender toqtaǵanymen, opyq jep qalyp jatqan muǵalimder áli bar. Shyńǵyrlaý aýdanynda bilim salasynyń qyzmetkeri tirkelmegen qarjy mekemesine óziniń jáne tanystarynan surap, 5 mln teńgesin salyp jibergen. Terekti aýdanynda taǵy bir muǵalimniń 2 mln teńgesi alaıaqtardyń jemine aınalǵan.

Al Qaratóbe aýdanynda mádenıet qyzmetkeri ınvestıtsııaǵa qarjy salyp, paıda tabamyn dep 10 mln teńgesin aýdarǵan. Ol sol úshin týysqandarynan, balalarynan aqsha surap alǵan. Munyń sebebi — adamdar saqtyqqa mán bermeıdi. Jábirlenýshi bolyp kelgende, «Biz sizderge túsindirdik qoı, nege aldanyp qaldyńyzdar?» desek, «Sol kezde tyńdamaı qalyp edik, dál bizdiń basymyzǵa túsedi dep oılamappyz», dep jaýap beredi. Alaıaqtar da bir sóılesken adamyn 4-5 saǵatqa deıin jibermeı, psıhologııalyq qysym jasap, túrli jeleýmen qorqytyp, úrkitip, degenine kóndiredi. 

— Túsindirý jumystaryn jastardyń arasynda da júrgizip kelesizder. Osy jerde dropperlerge qatysty qandaı jaýapkershilik qarastyrylǵanyn aıtyp jiberesiz be?

— Dropper — óziniń esepshotyn alaıaqtarǵa satyp jibergen adam. Dropperler tizimin qarap, taldaı kele, olardyń kópshiligi stýdentter ekendigin anyqtadyq. Dropperler tek Batys Qazaqstan oblysy aýmaǵynda ǵana emes, basqa qalalarda oqyp júrýi yqtımal. Alaıaqtar ózderi satyp alǵan sol esepshottardy paıdalanyp, jábirlenýshilerdiń aqshalaryn ótkizip, krıptovalıýtaǵa aýystyryp, shetelge shyǵarady. Dropperlerge qatysty qylmystyq jaýapkershilik joq.

Alaıda jábirlenýshiler polıtsııaǵa shaǵym túsirgennen keıin bizder dropperlerdiń kim ekendigin anyqtaımyz. Sodan keıin jábirlenýshiler Azamattyq kodekstiń 953-babyna (negizsiz baılyqty qaıtarý mindeti) sotqa beredi de, esepshottan ótken qarjyny óndirip alady. Bul neni kórsetedi? Stýdentter ózderi almasa da, berejaq bolyp qalady. Qazirgi tańda 2,5 mln teńgege deıin berejaq bolyp otyrǵandar bar. Sot sheshiminen keıin jeke sot oryndaýshylary olardyń shetelge shyǵýyna, avtokólik júrgizýine shekteý qoıady, jumys istese, aqshasyn ustaıdy. 

Dropperlik — shetelge aqsha shyǵarýdyń bir joly. Eger olardyń sany azaısa, alaıaqtardyń Qazaqstannan qarjy urlaýy qysqarady. Óıtkeni alaıaqtyqtyń 90 paıyzy shetelden uıymdastyrylady, shetelden qońyraý shalady, aqsha sol jaqqa ketedi. Mine, biz osy oraıda joǵary oqý oryndarynda kezdesýler uıymdastyryp, stýdentterge «Ońaı oljaǵa kenelemin dep esepshotyńyzdy satpańyzdar» dep túsindiremiz. Jastar áleýmettik jelige kirip, jeńil jolmen paıda tapqysy kelip, jumys izdep, óziniń anketalyq derekterin qaldyrady. Belgili bir ýaqyttan keıin «Birneshe shot ashyńyz, bizge sony basqarýǵa berińiz, sodan bonýs túsip turady» degen habarlama keledi. Mine, jastar osylaı quryqqa ilinip, sońynan opyq jep jatady. 

— Endi alaıaqtyqtyń jańa túrlerine toqtalsańyz?

— Iá, alaıaqtyqtyń túri kóp. Biz alaıaqtardyń qandaı aıla-amal qoldanatynyn túsindirip jatsaq, olar jańasyn oılap tabýda. Mysaly, áýeli bireýi uıaly baılanys operatory retinde habarlasyp, sım-kartany uzartý nemese basqa jeleýmen túsken tórt tańbaly kodty aıtýdy suraıdy. Bul kod arqyly alaıaq eshteńe isteı almaıdy. Alaıda arada 15-20 mınýt ýaqyt ótkennen keıin ekinshisi qońyraý shalyp, «Siz kodty berip qoıdyńyz ba, ol alaıaq, esepshotyńyz arqyly nesıe rásimdeıin dep jatyr, aqshańyzdy jymqyrmaqshy» dep qara bultty tóndiredi. Sosyn soǵan qarama-qarsy nesıe rásimdep, ony arnaıy esepshotqa aýdaryńyz dep aıtqanyn istetedi.

Alaıaqtar sall-ortalyqtyń kez kelgen nómirinen, tipti 1414 nómirinen kod jibere alady. Oǵan qosa «Qazposhta» arqyly sizge gúl ákeledi. Sonyń parolyn aıta qoısańyz» dep aldymen bireýi, keıin ekinshisi habarlasady. ıAǵnı olar alaıaqtyqtyń túrin keńeıtip jatyr. Sondaı-aq birinshi basshylardyń atynan qyzmetkerlerge olardyń esepshottaryn terrorlyq uıymdardyń paıdalanǵany, qazirgi kezde onymen qupııa qyzmet oryndary aınalysyp jatqany jóninde habarlama jiberiledi.

Sodan keıin qupııa qyzmet nemese polıtsııa ókilimin dep alaıaq qońyraý shalyp, ulttyq bank qyzmetkerimen baılanystyramyn deıdi. Ulttyq bank qyzmetkerimin dep ózin tanystyrǵan úshinshi alaıaq barlyq aqshany kórsetilgen shotqa aýdarýdy talap etedi. Shynymen de bastyǵy jazǵan eken dep oılap qalǵan birqatar medıtsına jáne bilim salasynyń qyzmetkerleri aldanyp qalǵan. Osylaısha, jábirlenýshilerdiń biri 28 mln, ekinshi áıel 41 mln teńgesinen aıyrylǵan. 

— Endeshe, alaıaqtarǵa qalaı toıtarys berýge bolady?

— Alaıaqtar kez kelgen nómirdi qoldan jasap, sol nómirden túrli SMS joldap, sendirýge tyrysady. Sondaı-aq quqyq qorǵaý organdarynda isteıtin adam retinde tanystyryp, qyzmettik jáne jeke kýáligin, qaýipsiz esepshottyń rekvızıtterin, ózge de nusqaýlyqtardy joldap otyrady. Zamanaýı tehnologııalardyń kómegimen banktiń baılanys ortalyǵynyń nómirin qoldan jasap, sodan habarlasqandaı keıip tanytady. Taǵy bir aıta keterligi, alaıaqtar Qazaqstanda ǵana emes, tipti basqa elde de otyryp, aldap túsirýi ábden múmkin.

Ádette alaıaqtar áleýmettik jelilerge jalǵan ınternet habarlandyrýlar ornalastyrady nemese akkaýnt pen arnaıy bet ashyp, saıt jasap alady. Eń jıi kezdesip júrgen ınternet alaıaqtyqtyń túrleri ınternet arqyly saýda jasaý jáne qyzmet kórsetý, krıptobırja saýdasyna shaqyrý, ınvestıtsııalyq qorlarǵa tartý, sondaı-aq ózderin bank qyzmetkeri retinde tanystyryp, jeke derekterdi ıemdený jáne bóten bireýdiń atynan onlaın-nesıe rásimdeý arqyly jasalatyn qylmystar bolyp otyr.
Sondyqtan derbes derekterdi, plastıkalyq kartalardyń málimetterin, kodtardy jáne qupııa sózderdi eshkimge habarlamaý, belgisiz ári tekserilmegen saıttar arqyly aldyn ala tólem júrgizbeý qajet. Kúmándi mámileler boıynsha aqsha aýdarymdaryn júzege asyrmaý mańyzdy, uıaly telefon men kompıýterge belgisiz qosymshalardy ornatpaǵan, kez kelgen silteme boıynsha ótpegen jón. Egov saıty arqyly nesıe alýǵa buǵattaý shartyn oryndap, spam habarlamalarǵa senbeý kerek. Osy talaptardy saqtaý arqyly ár adam alaıaqtardan ózin qorǵap júre alady.

Qoryta aıtqanda, ınternet-alaıaqtardan saq bolýdyń qarapaıym qaýipsizdik sharalary mynadaı:

Eń bastysy, kim bolyp habarlassa da, qoryqpańyz.

Ekinshiden, qazaqsha sóıleýdi talap etińiz. Óıtkeni alaıaqtardyń kópshiligi shetelden habarlasýy múmkin. 

Úshinshiden, belgisiz adamǵa jeke málimetter, qupııa kodtardy aıtpańyz.

Tórtinshiden, fotosýretke túsýdi surasa, kelispeńiz.

Besinshiden, belgisiz siltemelerdi júktemeý kerek.

Eń durysy, áńgimeni doǵarý qajet.