Bizge Qazaqstannan Eýropaǵa barǵan baýyrlarymyzben til tabysý qıyndaý - Shvetsııa qazaǵy Mahmut Sarbas
- Mahmut Sarbas myrza, Qazaq eline qosh keldińiz! Bul Qazaqstanǵa neshinshi ret kelýińiz?
- Rahmet!Men Qazaqstanǵa jyl qurǵatpaı kelip turamyn. Bıylǵy saparym EXPO-nyń qasıetti Qazaq jerinde, elordasy Astana tórinde ótýine baılanysty desem bolady.
- Endeshe, aldymen óz ómir tarıhyńyz týraly qysqasha aıtyp berseńiz...
- Týǵan jerim - qazaqtar qazirge deıin meken etetin Túrkııanyń Altaı degen aýyly. Áke-sheshem sol eldegi basqa qazaqtar sekildi Qytaıdyń Qumyl aımaǵyna qarasty Barkól, Atórik óńiri jaqtan el basyna kún týyp, el aýǵan zamanda jurtpen birge ataqty Gımalaı taýlarynan asyp, 17 jyldaı Pákistan memleketin mekendep, Túrkııaǵa jetken qazaqtardyń biri. Osy elge barǵan soń qujat berer kezde tegińdi jaz degende ákem Imanǵalı óz tegi retinde, Kereı ishinde Sarbas rýynan bolǵasyn Imanǵalı Sarbas dep jazdyrǵan. Ákem etiniń tiriligi arqasynda Pákistandaǵy qıyn kúnder keship júrgende-aq Mekkege baryp qaıtqan adam, ol jaǵyn Túrkııadaǵy zamandastarynyń bári biledi. Men ómirge kelgende ákem Ankaradan 350 shaqyrym qashyqtyqtaǵy Altaı aýylynda mal sharýashylyǵymen jáne dúken ashyp, saýda jasaýmen aınalysqan eken. Ol kisi meniń eki jarym jasymda qaıtys bolyp, jalǵyz sheshemniń qaraýynda qalyppyn. Biraq sheshem de kóp uzamaı, 7 jasymda o dúnıelik bolyp ketti. Sodan ákem ólgen soń sheshemdi ózine qaratyp alǵan bir týysqan aǵamyzdyń qaraýynda qaldym. Ózim bir atadan jalǵyzbyn.
Ol ýaqytta Túrkııada eldiń kóbi 5 synypty qanaǵat tutyp, oqýǵa, bilimge asa yntyqpaıtyn kez edi. Sol bes jyldyqty bitirgen soń aýylda mal baǵýǵa kómektesip, ómir súrip júrgen edim. Sheshem túsken shańyraqtyń bir uly Shvetsııa eline baryp qara jumys istep júrgen. Ol bir joly aýylǵa kelip, meniń jaǵdaıymdy kórip, bulaı júre berseń, bolashaǵyń qıyn bolady dep Ystanbuldaǵy aǵaıyndardyń úıine aparyp tastady. Biraq ol jaqtaǵy jaǵdaıym taǵy da máz bolmaǵan soń, kelesi jyly maǵan habarlasyp, Shvetsııa eline shaqyrdy. Sóıtip, bar joǵy 15 jasymda jumys izdep, osy kezge deıin meken etip kele jatqan elimdegi Vesteros qalasyna bardym. Ol elde kámelet jasyna tolmaǵan balanyń jumys isteýine tyıym salynǵandyqtan, shved eli meni mektepke qabyldady. Biraq Shvetsııaǵa jumys izdep kelgenimmen bul eldiń tilinde bir aýyz sóz bilmeýshi edim. Sondyqtan mektep muǵalimderi maǵan kún saıynǵy sabaqpen birge 3-4 saǵat shved tilin úıretti. Sabaq oqýǵa, til úırenýge beıimim óte jaqsy bolǵandyqtan 4-5 aıdyń kóleminde bul tilde erkin sóılep, sabaqta da úzdik oqýshylardyń qataryna qosylyp kettim. Mektep dırektorynyń nazaryna iliktim. Dırektor meni kabınetine arnaıy shaqyryp alyp, qandaı mamandyq tańdasam durys bolatyny týrasynda keńesin berdi. Men sol mektep dırektorynyń nusqaýy boıynsha qazirgi óz mamandyǵymdy tańdadym.
Sóıtip JOO-ny bitirgennen keıin atomdyq energetıka jáne gıdroenergııa óndirý AVV kompanııasynda ınjener bolyp uzaq jyl qyzmet ettim.
- Altaıdan aýa kóshken qazaqtar Túrkııaǵa baryp, sol eldi pana tutyp birjola turaqtap qaldy dep aıtýǵa bolady. Degenmen sol barǵan qandastarymyzdyń arasynda ári qaraı Eýropa asyp ketkenderi de az emes. Osynyń sebebi nede? Álde Eýropada ómir súrý Túrkııamen salystyrǵanda ońaıyraq pa?
- Iá, onyń ártúrli sebepteri bar. Qazaqtar negizinen Túrkııadan Eýropa elderine sonda turaqtap qalý úshin barmaıdy. Olardyń kóbi Túrkııadaǵy turmysyn jaqsartyp alýdyń qamymen ketedi. Biraq barǵandardyń eshqaısysy qaıtyp kelmeıdi. Sol jumys istegen elinde turaqtap qalyp jatady. Eýropada turatyn qazaqtardyń kóbi ólerinde súıegin Ystanbulǵa aparýdy ósıettep ketetindikten, Túrik eline tabytpen ǵana qaıtyp keledi dep aıtýǵa bolady. Al Shvetsııaǵa barǵan tuńǵysh qazaq balasy ataqty balýan Qajymuqan atamyz ekenin bárimiz bilemiz. Ol kisi sport básekesine oraı Stokgolm qalasyna tabany tıedi. Al Túrkııa qazaqtarynan tuńǵysh barǵan adam Osman Altaı (shyn aty Qusan - avt,.) degen atamyz edi. Osydan 3-4 aı buryn 98 jasynda ómirden ótti. Onyń uly Brıtanııanyń Shell munaı kompanııasynda joǵary dárejeli basshy bolyp jumys istegen. Qazir Eýropanyń munaı kompanııalary qaýymdastyǵynda qyzmet etedi.
- Qazirgi kári qurlyqtaǵy qandastarymyzdyń qarym-qatynasy qandaı, mádenı ortalyqtary belsendi jumys istep tur ma?
- Jalpy kári qurlyqta on mádenıet ortalyǵy bar. Olar Norvegııa, Danııa, Germanııa, Frantsııa, Gollandııa, Brıtanııa, Shvetsııa sekildi elderde resmı túrde qurylǵan. Sol on elde turatyn qazaqtar jyl saıyn kelisip, bir jerde Eýropa federatsııasy aıasynda kishi quryltaı ótkizip otyrady. Sondaı-aq, jastardyń jańa jyl qarsańyndaǵy demalysty paıdalanyp kezdesý ótkizedi.
Eýropadaǵy qazaq mádenı ortalyǵynyń quramyna kiretin áıelderdiń qolóner ortalyǵy, jastardyń sport ortalyǵy, dinı ortalyq, sosyn qazaq mádenıeti ortalyqtary jumys isteıdi.
- Osy elderdegi qazaq jastary qazaq tilin bile me? Olar ózara kezdesýinde qaı tilde sóılesedi?
- Jastardyń bári túrik tilin biledi dep aıtýǵa bolady. Sondyqtan olarǵa qazaqsha úırený asa qıyndyq týdyrmaıdy. Degenmen Eýropa federatsııasynyń kezdesýde ortaq til retinde aǵylshyn tilin paıdalanady.
- Jalpy Eýropa dep aıtyp jatyrmyz ǵoı. Sol qurlyqta qazirgi kezde qansha qazaq turady?
- Frantsııada 700-den astam qazaq otbasy bar. Sany jaǵynan ekinshi orynda Germanııanyń Keln qalasy, onda 220-daı, Mıýnhende 40 shaqty otbasy, Berlınde de solaı, al Shvetsııada 100 úı, Danııada 15-20, Gollandııanyń Amsterdam qalasynda 35-40-taı qazaq otbasy tútinin tútetip otyr. Sosyn Londonda da osy shamada qazaq úıi bar. Aıta ketýim kerek, Qazaq eli táýelsizdik alǵaly beri Qazaqstannan da qandastarymyz sol jaqqa baryp, ómir súrip jatyr. Biraq olar bizben aralaspaıdy. Sebebi Qazaqstannan Eýropaǵa barǵan baýyrlarymyzdyń kóbi orys tildi bolǵan soń til tabysý qıyndaý. Qazaqstandyq qazaqtar keńestik tanym-túsinikte, al biz eýropasha bolǵandyqtan, bárimizdi din ortaqtastyrar dep oılap edik, ol da sebep bola almady. Tamaqty da, basqany da musylman balasy bolǵan soń bizdegi qazaqtar oılanyp, talǵap jeıdi. Al orysminezdi jastarǵa báribir eken. Olar oınap-kúletin jerdi izdep turatyn kórinedi... Buǵan bola men renjimeımin, olarda min joq, min bolsa, sol jastardyń áke-sheshesinde, ósken ortasynda.
Menińshe, jalpy, ultty, memleketti biriktiretin nárse bolady desek, ol - ortaq dástúr, ortaq din, ortaq til. Osy úsh ortaqtyqtan birtutas ult, ortaq túsinik, Elbasymyz únemi aıtyp júrgendeı, birlik, turaqtylyq qalyptasady. Árıne, ondaı tutastyqtyń basyn balabaqshadan bastaý kerek. Bul damyǵan batys elderinde bar tájirıbe.
- Siz qazir ómir súrip jatqan Shvetsııa eliniń ekonomıkalyq jaǵdaıy, burynǵy otanyńyz Túrkııamen salystyrǵanda qandaı deńgeıde?
- Men budan qyryq jyl buryn barǵanda Shvetsııa eliniń halyq sany 7.5 mıllıonnyń kóleminde bolǵan. Qazirde sol shamadan asa uzaqqa barǵan joq, 9 mıllıonǵa áreń jetip otyr. Jalpy Eýropadaǵy elderdiń ekonomıkalyq jaǵdaıy jaman emes ekeni barsha álemge belgili. Alaıda osy kári qurlyqtaǵy bir keleli másele bar. Olar otbasy saıasatyn ómir súrý baǵdarlamasyna qospaǵan. Bala týý úshin úılený, otbasyn qurý mindet emes, balasyn týa beredi (árıne týsa). Eger jaqsy bolyp jatsa, ári qaraı neke kýáligin alady. Áıtpese, eki jaqqa kete salady. Otbasylyq máseleni sońǵy orynǵa qoıý - bul olardyń basty hám ortaq kemshilikteriniń biri shyǵar dep oılaımyn. Meniń oıymsha, otbasyn qurý, bala tárbıeleýdi birinshi orynǵa shyǵarsa, jalpy adamzat balasy durys baǵytqa jol tartar edi. Al Shvetsııa - koroldik rejıimdegi el. Biraq korol degen ol sımvol. Bul eldi is júzinde kóp jyldar boıy sotsıal-demokrattar partııasy basqaryp keldi. Osy kezeńde Shvetsııa ekonomıkalyq órleý dáýirin bastan keshirip, álemge tanyldy. Atalǵan partııa 42 jyl eldi alǵa súırep keldi. Sondyqtan da shyǵar qazir damyǵan memleketter qatarynda...
- Túrkııa týraly aıtyp berseńiz...
- Men zańdy túrde eki eldiń azamatymyn. Biri Túrkııa, ekinshisi Shvetsııa. Sondyqtan jyl saıyn Túrkııaǵa da kelip turamyn. Sondyqtan bul eldiń jalpy jaǵdaıy men úshin beıtanys emes.
Túrikter jaqyn ýaqytqa deıin jalpyǵa mindetti 5 jyldyq oqýdy qanaǵat tutyp kelgen-tyn. Sonyń áserinen qarapaıym halyqtyń jartysyna jýyǵy joǵary oqýǵa qulyqty bolmaǵan. Sol bes jyldyqty bitirgen soń ári qaraı úı sharýasyna kómektesip bolmasa jeke kásipter istep kete bergen. Túrkııa - otbasylyq kásipti urpaqtan urpaqqa jalǵastyryp isteýdi dástúrge aınaldyrǵan el. Mysaly ákesi jıhaz jasaýmen aınalysatyn nemese meıramhana qojaıyny bolsa, balasy da sol kásipti jalǵastyrýǵa kishkentaı kezinen daıyndalady. Sol arqyly kez kelgen túrik azamaty bolashaqta kim bolam dep basyn qatyrmaıdy, JOO-da oqyp, óz ómiriniń azyǵyn tabýdy kózdemeıdi. Bundaı otbasylyq kásipti jalǵastyrý búkil eldiń ekonomıkasynyń turaqty damýyna paıdaly bolǵanymen, kópshilik qaýymnyń joǵary bilim alýǵa degen yntasyn tómendetken sııaqty. Dástúrli kásipti jalǵastyrýshylar úshin balanyń uzaq jyldar oqyp, JOO-da bilimin shyńdaý bir qaraǵanda bos áýreshilik sııaqty bolyp kórinedi.
Al endi artyqshylyǵy jaǵyn aıtar bolsaq, ekonomıkasy damyǵan el. Ony jurttyń bári biledi. Jalpy Eýropada damyǵan otyzdan astam el bar bolsa, sonyń ishinde Túrik eli aldyńǵy qatarda. Bul jerde «Túrkııa osyndaı deńgeıge qaıtyp jetti?» degen suraq týýy zańdy. Olar týrızmdi óte jaqsy damytqan, sosyn túrik halqy «saýdanyń tegin» biledi. Óte eńbekqor, kez kelgen saýda ortalyǵynda qyzmet kórsetý joǵary deńgeıde. Ol jaǵynan, qazaqsha aıtqanda, aldyna jan salmaıdy. Mine artyqshylyǵy osy. Odan keıin bular sońǵy jyldary jalpyǵa mindetti bilim alýdy 5 jyldan 11 jylǵa ulǵaıtty. Mektepte búkil túrki tarıhy jaqsy oqytylady. Ózderiniń arǵy tegi kim ekenin, qaıdan shyqqany týraly tereń túsindiriledi. Al osyndaı tarıhty oqyǵan jastarynyń da, kárileriniń de qazaq halqyna degen qurmeti bólek bolady. Óıtkeni olardyń sanalarynda osy kúnge deıin azǵyndamaı, basqa ulttardyń yqpalyna qatty ushyramaı kelgen atalarymyz qazaq degen tanym bar. Árıne bul túrik bitken qazaqty qudaıyndaı kóredi degen sózim emes, tarıhty sanasyna sińire bilgeni bizdiń ultymyzǵa qurmetpen qaraıdy degenim.
- Mahmut aǵa, óz otbasyńyz týraly aıtyp berseńiz. Balalaryńyz qazir qaıda turady, óz otanyna kelgenderi bar ma?
- Shet elde turǵan esti qazaqtardyń ortaq bir ýaıymy bar. «Bolashaqta urpaqtarymyz kim bolady?» degen. Bizdiń jastarymyz qazirdiń ózinde assımılıatsııanyń kúshti áserine ushyrap barady. Ult, din týrasyndaǵy tanym-túsinikteri kisi alańdaıtyndaı deńgeıge jetken.
Shvetsııa elindegi týǵan tilin, dástúrin, dinin umytqan, óziniń kim ekenin bilmeıtin sheteldikterdi kóp kórdik. Olardyń bulaı bolýyna áýelde ata-anasy mán bermegen. Sodan osy kúıge jetken. Bul men úshin óte qorqynyshty nárse. Sebebi meniń ákem Imanǵalı Sarbas Shynjańnan údere kóshken elmen birge, adam túgili aspandaǵy qustyń ózi ushyp óte almaıtyn Gımalaı taýynan ótip, shetel asty. Sondaǵy olardyń maqsaty - qorasyndaǵy maly nemese qara bastarynyń qamy emes-tin. Beıbit ómir men óz urpaqtarynyń bolashaǵy úshin kúresý edi. Al endi men nege búgingideı baıanatty ómirimizde óz urpaqtarym týraly talpynbaýym kerek?
Qazaqstan táýelsizdik alǵan soń men osyndaı oıǵa keldim. Sóıtip bir qyzymdy Qazaqstandaǵy JOO-da oqyttym. Onyń nátıjesi jaman bolǵan joq, bastysy qyzym ózi bilmeıtin ana tilin, dinin, dástúrin bilgen tolyq adam bolyp shyqty. Qazir Qazaqstandaǵy Norvegııa elshiliginde jumys isteıdi. Elge Túrkııadan kelgen qazaqqa turmysqa shyqty. Olardyń úsh balasy bar, Astanada turady. Men 2000 jyldary Eýropadaǵy oqýy, ekonomıkasy damyǵan elde turyp, endi ǵana táýelsizdik alyp, esin jıyp kele jatqan Qazaqstanǵa osy qyzymdy aqshasyn tólep oqytam dep alyp kelgende kóbisi tańǵalǵan edi. Búgingideı naryqtyq zamanda bul bos shyǵyn dep oılady. Biraq meniń qyzym birinshi jyly aqyly oqyǵanymen, kelesi jyly óz talpynysynyń arqasynda grantty utyp aldy. Bes jyldan keıin ol ózi biletin aǵylshyn, shved tilinen ózge qazaq, orys tilderin ıgerip qazaq eline paıdasy tıetindeı maman bolyp shyqty. Sondaı-aq, osy jaqta turyp qalýyna jol ashyldy. Bul, árıne, meniń negizgi josparym edi.
Jas kezimde qazirgi keıbir adamdar sekildi ultymdy umytyp, ózimdi shvedpin, shvetsııalyq azamatpyn dep oılaǵam. Biraq eseıip, es jıǵan soń, adamǵa ne kerek ekenine kózim jetti. Myna dúnıede tolyqqandy adam degen túsinik bar. Tolyqqandy adam bolý - óziniń tilin, salt-dástúrin, dinin bilip ǵana qoımaı, olardy janynda saqtaý kerek ekenin sezindim... Meniń qalǵan úsh balam qazir Shvetsııada turady. Ekeýi otbasyn qurǵan. Olardy jas kúninen beri jyl saıyn bir aıdaı ýaqyt Túrkııaǵa ákelip turatynmyn. Ondaǵy oıym - azannyń daýysyn estisin, qulaǵyna sińsin, ózderiniń musylman ekenin, qazaq degen ulttyń urpaqtary ekenin bilsin degenim edi. Qazirde sol otbasylyq dástúrimdi jalǵastyryp kelemin.
- Áńgimeńizge raqmet!