Biz «Túrkimiz» be, «Túrikpiz» be?

ASTANA. QazAqparat - Oqyrman nazaryna Massaget.kz saıty jarııalaǵan kórnekti jazýshy, qazaqtyń aýyz ádebıetin zertteýshi ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, Memleket syılyǵynyń laýreaty (1984), Qazaqstannyń halyq jazýshysy (1996) Muhtar Maǵaýınniń «Túrki» sózine qatysty pikirin usynamyz.

***

Qazaq baspasózi men kitaptarda sońǵy jıyrma-otyz jylda «túrkiler», «túrki halyqtary», «Túrki qaǵanaty» deıtin ataýly sózder keńinen qoldanylyp júr. Qazaq tiliniń ishki úılesimi boıynsha, «túrki» deıtin sózdiń eshbir oǵashy joq, biraq bul - zat esim emes, syn esim - «qazaqy» degen tárizdi; adamı, kásibı, ǵylymı - bári bir oraıda. Sondyqtan «túrki» - múlde basqasha uǵym bermek. (Osyǵan qaraılas «túrkı» bar - ıaǵnı «túrik tili».)

Tarıhı turǵyda negizi joq, teris qana emes, qısynsyz: «qazaq» etnonımin «qazyqa», nemese «qyzaq» dep túrlendirgen sııaqty. «Túrki» deıtin halyq ta, «Túrki qaǵanaty» deıtin memleket te bolmaǵan, sondaı-aq, búgingi, túp negizi birles, tilderi úıles, aǵaıyn jurttardyń ortaq ataýy da «túrki» emes. Bul jer astynan jik shyqqan barlyq «túrkiniń» aqıqat túbiri - «túrik». Orta ǵasyrlar tarıhynda jarym álemge qanat jaıǵan, qudiret-kúshi keneýsiz «Uly Túrik qaǵanaty» boldy, memleketke uıytqy, negizgi halyq - «túrik» atandy. «Men - Táńiri tekti, Táńiri sypatty túrik Bilge-qaǵan... Túrik jurtym úshin túnde uıyqtamadym, kúndiz otyrmadym...» Bul halyq tarıhtyń kelesi kezeńinde búkil Eýrazııa qurylyǵyna taraldy. Urpaqtary ýaqyt oza kele árqıly atalǵanymen, bári de túrik juraǵaty bolyp qala berdi. «Túrik halyqtary» deıtin ortaq ataý - Eýropa ǵylymynda, bar tarıhta birjola qalyptasty (oryssha - áýelde «tatarskıe narody ı plemena», keıinirek Batys áserimen «týretskıe narody»).

Ejelgi tarıhty kámil tanyǵan qazaq zııalylary da XX ǵasyrdyń basynda osy «túrik» etnonımin jańadan jańǵyrtyp, jalpyǵa ortaq «túrik halyqtary» ataýyn qatarǵa qosady. Qaıtadan tý kótergen Alash memleketiniń gımni: «Arǵy atam - er túrik, - Biz qazaq elimiz!» - dep jarııalaǵan. Budan soń: «Ejelden er túrik, - Oq tesken etimiz, - Qasqaryp, qaıtpaǵan, - Esh jaýdan betimiz!..» - dep shalqıdy. Alash ardageri Álıhan Bókeıhan qashanda: «Bizdiń túrik tekti qazaq halqy...» - dep jazady. Az-muz keıinirek Mustafa Shoqaı baýyrlas, týystas bútkil «túrik halqyna» jar salady, onyń ishinde jigerli, jańashyl «túrik jastaryna» uran tastaıdy.

Osy eki aralyqtaǵy Sultanmahmut, týǵan jurty, onyń ótkendegi tarıhy men óz tusyndaǵy ahýalyn salǵastyra kele: «Bulardyń túrik edi arǵy zaty, - Álemdi titiretken saltanaty, - Búginde azyp, tozyp, kúlki bolǵan, - Bular da sol túriktiń juraǵaty!» - dep kúıingen - júz jyl ótse de, áýelgi kúshinde turǵan lepes. Qaıtkende de - túrik, túrik jáne túrik halyqtary! Tek biz ǵana emes. Reseı sheginde otarlyq kún keshken bulǵar (qazan tatarlary) men bashqurt jáne Qyrym túbegin, Qapqazdyń qyrqasy men qaptal etegin qonystanǵan aǵaıyndar, tipti shybash pen saqa-ıakýtke deıin túgeldeı ejelgi «túrik» negizine den qoıypty.

Al Birinshi Jıhan soǵysynan soń Ejelgi Osman ımperııasynyń túpki qonysynda qaıta qurylǵan memleket - Ata-Túriktiń basshylyq, nusqaýymen «Túrkıe», «Týrk jýmhýrııaty», ıaǵnı Túrik respýblıkasy dep resmı túrde atala bastaǵan. Endi Reseı ımperııasy sheginde kommýnıstik qyzyl orys ókimi birjola ornyqqan kezde, daǵdyly «túrik» etnonımi eki tarmaqqa ajyratylady: Anadoly túrigi - «týrok», «týrkı», al qalǵan barlyq túrik qaýymynyń ataýy - «tıýrkı», «tıýrkskıe narody» bolyp ózgertildi. Bul jiktelý - 1926 jyly Bakýde ótkerilgen, tilge, mádenıetke qatysty kóptegen máseleler ońymen sheshilip, latyn jazýyna jappaı kóshý týraly qarar qabyldanǵan aıtýly oqıǵa - «Búkilodaqtyq Birinshi túrkologııa quryltaıynda» («Pervyı Vsesoıýz­nyı Tıýrkologıcheskıı sezd») resmı túrde qabyldanǵan bolatyn. Álbette, joǵarǵy ókimet nusqaýy ári dáp osy kezde aıyrym eleýsiz kóringen, óıtkeni, osy «tıýrk» halyqtarynyń barlyǵynyń óz tilderinde atalý da, jazylý da biregeı - «týrk», «túrik» bolyp qala bermek. Jáne dáp solaı jalǵasty.

Bizdiń qazaq ǵylymynda da, shamamen 1970 jyldarǵa deıin «túrik halyqtary» dep jazylyp keldi, al ótken tarıhtaǵy uly memleket eshbir burmasyz «Túrik qaǵanaty» ataldy. Alaıda sovettik orys saıasatynda «Pantúrkızm» deıtin úreıli uǵym bar, birte-birte qazaqtaǵy «túrik halyqtary» túp negizinen aýlaqtap, «túrki halyqtaryna» aınala bastady. Aqyry, mine, áli de buǵaýly bastyń saıasattan tysqary erikti aýyz zamanynda, manaǵy jasandy «tıýrk» jobasymen, ejelgi «túrik» etnonımi múlde qatardan shyǵarylǵan eken: «túrik» - ol Túrkııa halqyna ǵana tıesili, al qalǵan jurt, onyń ishinde qazaq ta «túrki» bolǵany maqul. Osy oraımen jalbaǵaı jazarmandar Ejelgi Uly Túrik qaǵanatynyń bar tarıhta turǵan, áli de teriske buzylmaǵan ózindik ataýyna deıin ózgertip saldy: «Túrki qaǵanaty». Danalyqtyń erekshe úlgisi. Shyndyǵynda, burnaǵy, qaǵanat atalǵan memleket búgingi Túrik respýblıkasynan shalǵaı, alys bir qıyrda jatyr ǵoı. «Túrik» dep tanylýy qısynsyz, «Túrki» dep, naqty aıǵaqtaǵan jón. Óstip, bul «Túrki qaǵanaty» aǵymdaǵy baspasóz betinen ozyp, birte-birte qazirgi tarıhshylarymyzdyń «ǵylymı» eńbekterine kóshe bastapty.

Esebi, osyndaı qısyq pen qyńyr bar tarapta qatarǵa qosyldy, ejelgi tarıhı ataýdy yǵystyryp shyǵardy degen sóz. Endi qarańyz. Joǵaryda aıtqanymyzdaı; «Qazyqa handyǵy», «Qyzaq Ordasy» degen jańasha ataýǵa toqtaý múmkin be. Múmkin eken. Túrik qaǵanatyn «Túrki qaǵanaty» dep otyrmyz ǵoı. Aıyrymy qansha. Joq, mundaı buralqy ataýlar osy qalpynda qalýǵa tıis emes. Erte me, kesh pe, túzetilýi shart.

Ótken myń jarym jyldyq tarıhta - «túrik», «Túrik qaǵanaty», keıingi bes ǵasyrda aralary ajyrap, árqaısysy óz derbestigin tapqan qaýym jurttyń ortaq ataýy - «túrik halyqtary». Eger Osman ımperııasyndaǵy jurtshylyq ózderiniń arǵy babalarynyń esimin saqtap qalsa (shyn mánisinde alǵashqy prezıdent Mustafa Kemal qalpyna keltirse), bul - tek qana súıinishti jaǵdaı, ulttyq sananyń bıik kórinisi, al «túrik halyqtary» deıtin anyqtama - seni Túrkııamen qosaqtap, Reseı sııaqty basybaıly qulǵa aınaldyryp jibermeıdi. Azyp-tozýdyń eń sumdyq belgisi - ata-anańnan bezý desek, túp tamyryn teriske shyǵarǵan, týǵan halqynyń ejelgi ataýynan jerip, arǵy tarıhtaǵy uly ımperııasynyń esimine deıin ózgertken ǵalamatty qalaı baǵalaýǵa bolady? Teksizdik, ultsyzdyq dep qazbalamaı, eń jeńil, bergi sebebin aıtaıyq - qara tanymaǵan saýatsyzdyq atalady.