Biz ózimizdi qantpen qamtamasyz etip qana qoımaı, eksportqa da shyǵara alamyz - ǵalym
Bul týraly oqý ornynyń baspasóz qyzmeti habarlady.
Ǵalymnyń aıtýynsha, Qazaqstandaǵy qyzylsha egistiginiń 95 paıyzynda Germanııa, Frantsııa, Nıderlandy syndy memleketterden ákelingen sorttar otyrǵyzylady. Ol suryptar aýrýlarǵa tózimdi, túsimi mol jáne tuqym óngishtigi joǵary.
«Ashyǵyn aıtqanda, elimizde shirik aýrýyna tózimdi, ónim túsimi joǵary, aýrý qozdyrǵyshtary men zııankesterge qarsy dárilengen sapaly tuqym joq. Ol óndirilmeıdi. Máselen, Almaty oblysynyń Aqsý, Sarqan aýdandarynda birneshe myń ga qyzylsha ósirýge tıimdi jerler bar. Sol aımaqtarda qyzylsha ósiretin tanaptarda shirik aýrýynyń sporalary az jáne qant qyzylshasynyń shirik aýrýymen zalaldanýy tómen, aýrýdyń taralý mólsheri 5-7 paıyzdan aspaıtyn, kem degende 500 tsentner, odan da mol ónim bere alatyn 30-40 myń gektar jer bar. Jambyl oblysynda da 35-45 myń gektar topyraqta tamyrjemisi shirikteriniń qozdyrǵyshtary óte tómen mólsherde kezdesetin tanaptar bar. Eger biz tátti túbir alqaptarynyń kólemin 100 myń, túsimin ár gektardan 500 tsentnerge jetkizsek, 500 myń tonna qumsheker óndirýge múmkindigimiz bar. Bul degenimiz – biz ózimizdi qantpen qamtamasyz etip qana qoımaı, eksportqa da shyǵara alamyz, – dedi Ádilhan Máýı.
Mamannyń paıymdaýynsha, mol túsim alý úshin eski qyzylsha egiletin tanaptar topyraǵynyń qunaryn qalpyna keltirý kerek. Sonymen qatar sýarmaly jerdi tıimdi paıdalanyp, aýyspaly egis júıesin saqtaýǵa basymdyq bergen abzal. Degradatsııaǵa ushyraǵan alqaptardy qaıta aınalymǵa keltirý úshin qyzylsha daqylynyń shirik aýrýlarymen joǵary dárejede zalaldanǵan alqaptarynda tolyq agrotehnıkalyq tásilderdi saqtap, kúz aılarynda degradatsııaǵa ushyraǵan tanaptarda súdiger jyrtar aldynda gektaryna 40-60 tonna kóń berý qajet. Bul sharalar jylda júrgizilýi tıis. Sodan keıin jerdi 25-30 santımetr kóleminde jyrtyp, topyraq qunarlylyǵyn arttyrǵan jón.
«Qazaqstanda sońǵy jarty ǵasyrda shyǵarylǵan qyzylsha sorttary men býdandardyń shirik aýrýyna tózimdiligi óte tómen jáne olar 90-100 paıyzǵa zalaldanady. Elde ǵalymdarymyz qant qyzylshasynyń aýrýǵa tózimdi sorttary men býdandaryn shyǵarýmen aınalyspaǵan. Eger biz qyzylsha egistigin ulǵaıtyp, ónimdi arttyryp, elimizdi qantpen qamtamasyz etemiz desek, osy máseleni túbegeıli sheshýimiz kerek», – dedi ǵalym.
Germanııada jylyna ondaǵan qyzylsha sorttary shyǵarylady eken. Shyǵarylǵan suryptar 4-5 jylǵa deıin shirik aýrýymen zalaldanbaıtyndaı rotatsııalanady. Al zalaldana bastaǵan sortty basqa aýrýǵa tózimdi suryppen aýystyryp otyrady. Eýropa, AQSh, Kanada syndy elderde eń birinshi aýrýǵa tózimdi sorttarǵa kóp kóńil bólinedi eken.
Osy oraıda aıta keteıik, Qazaqstan qant qyzylshasyn ósiretin elder qataryna jatady. Dese de biz ózimizdi qantpen nebári 5-aq paıyzǵa qamtamasyz etemiz. Qalǵan ónimder Reseı, Ýkraına jáne Belorýssııadan tasymaldanady. Al búginde bul daqyldyń egis kólemi 10 myń ga aspaıdy, túsimi de 4-6 esege deıin kemidi. Іlgeride elimizde qyzylsha óńdeıtin 8 zaýyt jumys istese, búginde Jambyl, Kóksý jáne Aqsý qant zaýyttary ǵana ónim shyǵarady. Atalǵan kásiporyndardyń ózi shıkizattyń jetispeýshiliginen bir-eki aı ǵana jumys isteýge májbúr. Sondyqtan atalǵan salanyń jumysyn jandandyrý úshin aldymen ǵylymı túrde júıeli jumys júrgizgen jón.