Birtutas eldiń tarıhy bir arnaǵa toǵysýy qajet – Nurjan Tólepov
Onyń aıtýynsha, birtutas eldiń bir arnaǵa toǵysqan tarıhy bolýy shart.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Táýelsizdikten bárinen qymbat» atty maqalasynda aldymyzda turǵan basty maqsat-mindetterdi saralap bergeni málim.
-Iá, bıyl rýhy bıik Qazaq eliniń táýelsizdikke qol jetkizgenine 30 jyl. Keıbir halyqtardyń taǵdyryn qaıtalap, jahandaný saldarynan joıylyp ketpeı, aman qaldyq. Oıshyl aqyn Qadyr Myrza Álı aıtqandaı: «Tarıh qorjyny qııanatqa toly» bolǵany aqıqat. Qazaq dalasynda ótken kóterilisterge baǵa bergen kezde biz ǵalym, tarıhshy jáne fılolog Bılıal Aspandııarovtyń: «Qazaqstan tarıhyn táýelsizdik úshin kúres dástúrlerin qalyptastyrý turǵysynan ǵana qamtý kerek» degen tujyrymdamasyn ustanýymyz kerek dep esepteımin, - dedi Nurjan Joldyǵalıuly.
Sarapshynyń paıymdaýynsha, osy baǵytty damytý – táýelsizdikke qoly jetken eldiń azattyq jolynda janyn pıda etken tarıhı tulǵalardyń aldyndaǵy paryzy. Bostandyq týyn kótergen buqara qatal jazalanyp, basyp-janshylsa da, qanshama qazaq batyry sheıit ketse de, qazaqtyń rýhy jeńilgen joq. Qazaq amalsyzdan shegindi, biraq berilgen joq. Azattyqty bolashaq urpaqqa amanat etti. Syrym Datuly bastaǵan kóterilistiń týyn Isataı Taımanuly, Jolaman Tilenshiuly, Eset Kótibarov, Janqoja Nurmuhambetov syndy tulǵalar bıik kóterdi. Saıyp kelgende, qazaq ulty ózindik ereksheligin, tili men dilin saqtap qaldy. Sondyqtan jer úshin, qara qazan, sary bala qamy úshin semserin sermegen barlyq qaharman, han men batyrdyń ár qadamyn zerttep, alalamaı, aqıqat tarıhyn jazý – bizge paryz.
XX ǵasyr basynda saıası sahnaǵa shyqqan Alashorda qaıratkerleri birtutas Qazaqstandy respýblıka deńgeıine deıin jetkizdi. Olar da aıdaldy, atyldy, aman qalǵany neken-saıaq. Áli de aqtalmaǵany qansha?! Alashqa qatysty áńgime qozǵasaq, búginde ult aldynda mynandaı suraq tur: «Biz Alash qozǵalysynyń murasyn qanshalyqty kádege jaratýdamyz jáne sol tulǵalardyń tynymsyz eńbegin qanshalyqty baǵalaýdamyz?» Alash týraly sóz qozǵasaq, oıymyzǵa aldymen keletini A.Baıtursynov, M.Dýlatov, Á.Bókeıhanov. Al qalǵan qaıratkerler esimi laıyqty ornyn halyq jadynan emes, tarıh paraqtarynan ǵana alǵan. Ýaqyt keıbir tulǵalar esimin umyttyrǵanymen, halyq el úshin týǵan erlerdi esten shyǵarmaýy kerek. Umytsaq, tarıh aldynda kináli bolarymyz haq. Óıtkeni, myń jylda bir dúnıege keletin qaıtalanbas tulǵalar bolady.
Umytýǵa bolmaıtyn ulttyń uly perzenti retinde elim dep emirengen, jerim dep tebirengen Jansha Dosmuhamedovty aıtar edik. Ár Alash qaıratkeriniń baǵasy men orny olardyń tarıhı sáttegi saıası kúreske qosqan naqty úlesteri arqyly aıqyndalady. Óıtkeni olar saıası surapyl zamanda ómir súre otyryp, Qazaqstannyń táýelsizdigi úshin basyn tikti. Jansha Dosmuhamedov – «Alash» partııasynyń jarqyldaǵan almas júzdi aldaspanyndaı tanylǵan kóshbasshysy, «Alashorda» qozǵalysynyń damýyna birden-bir úles qosqan asa iri qaıratker, «Tar jol, taıǵaq keshý» atty tarıhı romannyń bas keıipkeri. Kúnbatys Alashordanyń ıdeologııalyq mańyzdylyǵy men Úkimet basshysy Jansha Dosmuhamedovtyń eńbegin nasıhattaý jolynda «Tar jol, taıǵaq keshý» romanynyń avtory, bas keıipkerdiń zamandasy Sáken Seıfýllınniń bergen saıası baǵasyn eskermeýge bolmaıdy: «Janshadaı ul joq, Janshadaı er joq. Alashtyń týyn kótergen Jansha, ıslam dinin qorǵaıtyn Jansha, Alash úshin bir janyn báıgege tikken Jansha. Tar jol, taıǵaq keshýde Alash balasyn aman alyp ótetin Jansha...».
-Bir kezde burmalanyp jazylǵan, ótirik-shyny aralas tarıhty qaıta saralasa, «Halyq tarıhy» atty jobalyq keńse Qazaqstannyń tolyq akademııalyq tarıhyn jazýǵa muryndyq bolary sózsiz. Búginde birtutas eldiń tarıhy bir arnaǵa toǵysyp, birde-bir saıası tulǵa umyt qalmaı, ádil baǵasyn alýy kerek, - deıdi N.Tólepov.
Onyń pikirinshe, jazba tarıhtyń bastaýy aýyzsha tarıh, al onyń kózi Dala órkenıetiniń fenomeni – sarqylmas halyqtyń jadynda jatyr. Qazaq halqyna tán osy qubylystyń arqasynda derekkózdiń baı qazynasy HІH-XX ǵasyrda qaǵaz betinde tańbalanyp, baǵa jetpes baı mura urpaqtan-urpaqqa tabystalyp keledi. Oılap qarasaq, qazaq halqy bar bolmysyn, dúnıe tanymyn, salt-dástúri men birneshe myńjyldyq fılosofııasyn qaz-qalpynda saqtap, bolashaq urpaqqa osylaı amanat etti. Qazaq halqynyń jadynda saqtalǵan murany Shoqan Ýálıhanov, Muhamed-Salyq Babajanov, Aleksandr Zataevıch, Ahmet Jubanov syndy tulǵalar keıingige jetkizdi. Endi sony iske asyra bilý – táýelsiz eldiń paryzy. Sondyqtan qazaq folklorıstıkasyn qorǵaıtyn zań qabyldaý qajet. Sebebi, san alýan ańyz ben tarıhı jyrdy ǵylymı turǵyda tarqatýdyń ornyna, ony joqqa shyǵarýshy qóbeıdi.
Kórshiles elderde arhıv isi erte jolǵa qoıylǵan, tipti jeti myń jyl buryn túzilgen qujat bar kórinedi. Sondyqtan, qazaq halqynyń jady arqyly jetken ańyzdy aıalap, teńeýlerdi taldaý bilýimiz kerek. Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń tolyq múshesi, professor Muhtar Áýezovtyń basshylyǵymen 1948 jyly jaryq kórgen «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» atty ǵylymı eńbektiń folklorǵa arnalǵan I tomynda aıtylǵan: «...folklor ári ótkenniń, eskiniń elesi, ári búginginiń zor úni. Sebebi: ár zamannyń aıtýshysy burynǵy násilden-násilge qalyp kele jatqan shyǵarmalardy jattap alyp, aıtqanda, olardy dál sol burynǵy qalpynda aıtpaıdy, zamanyna, tyndaýshysyna qaraı ózgertip, jańǵyrtyp aıtady. ...Sóıtip únemi ústelip, jańǵyryp, damyp, oǵan ár zamannyń úni qosylyp, en-tańbasy túsip otyrady» degen pikir qaı ýaqytta da ózekti bolyp qala bermek.
Rasynda «Folklor aýyzsha shyǵarylyp, aýyzsha saqtalady. Ol aýyzdan aýyzǵa, elden-elge, násilden-násilge, zamannan-zamanǵa aýyzsha taraıdy. Kóp jyldar, áldeneshe ǵasyrlar boıy osylaı saqtalǵandyqtan, folklor jol-jónekeı kóp ózgeriske ushyraıdy. Folklordy bireýden úırenip alyp aıtatyn adamdar (jyrshy, ertekshi) ózderiniń jaratylysy, sheberligi jaǵynan ár túrli bolady. Olardyń ishinde talanttylary da, talansyzdary da bolady. Árıne, talanttylary estigen, úırenip alǵan shyǵarmalaryn jetildirip, óndep, sheber jetkizedi. Talantsyzdary shyǵarmanyń keı jerin búldirip, kóriksiz etip aıtady». Sondyqtan, qazaq halqyna aýyzsha jetken san alýan óleń, jyr, tolǵaý, ertek, ańyz áńgimeni joqqa shyǵaratyn emes, qaıta ýaqyttyń shan-tozańyn, kebegin ushyryp, taza dán, ıaǵnı tupnusqa syılaıtyn ǵalym kerek. Ol úshin ǵalym aldymen «Ǵylym tarıhy men fılosofııasyn» tereń bilýi qajet.
XIX ǵasyr aǵartýshysy jáne reformatory Jáńgir han óz halqynyń tarıhyn bilýdi asa qajet dep eseptedi. Biraq ta óskeleń urpaqtyń aýyz ádebıetine senýden qala bastaǵanyn sol kezde-aq sezinip, jaqsy túsingen. Oǵan 1828 jyly óziniń Han Ordasynda ashqan Qarý-jaraq palatasy dálel bola alady. Osylaı tek naqty jádigerler arqyly ǵana tarıhty moıyndaıtyn jastardyń sana-sezimin oıatty.
«Al XXI ǵasyr jastary ańyz túgili, jazba tarıhqa senimsizdikpen qaraıtyn boldy. Olar óz kózimen kórgen jádiger men dáleldengen tarıhqa senedi. Shúkir, zamannyń talǵamyna saı aspan astyndaǵy jádiger, kóne qalalar tabyla bastady. Oral qalasynyń manyndaǵy ortaǵasyrlyq «Jaıyq qalashyǵy» aspan astyndaǵy mýzeıge suranyp tur. Alaıda mundaı iri joba qomaqty qarjyny talap etedi. Sondyqtan ol – bolashaqtyń isi. Biraq zaman toqtamaıdy, alǵa asa beredi. Onyń ústine, sońǵy saıası ýaqıǵalar qazaq eline rýh kóteretin is kerek ekenin dáleldedi. Ásirese, jastarǵa qajet salt attylar sherýi, ǵylymı-zertteý ekspedıtsııasy, taǵy basqa da patrıottyq is-sharalardyń dittegen maqsatyna jetýi úshin olardyń bastaý alatyn orny bolýy kerek. Birtutas eldi biriktiretin ıdeıa, tarıhı oqıǵa retinde «Orbulaq shaıqasy» der edim. Ár oblys, aýdan, aýylda «Orbulaq jeńisi» jazýy bar tas belgi ornatylýy kerek. Barlyq patrıottyq is-sharalar osy jerden bastaý alyp, Táýelsizdik alańynda rýhymyzdy aspandatar Kók Tý aldynda qorytyndylansa, azattyqtyń qadirin sezine túsip, adamnyń tula boıyn patrıottyq sezim kerner edi», dep túıindedi oıyn N.Tólepov.